menu trigger  menu trigger

Uprawnienia emerytalne i rentowe nauczycieli

Tytułowe zagadnienie reguluje zatem kilka aktów prawnych:

Ponadto dla nauczycieli, którzy nie nabyli prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym, ustawodawca przygotował ustawę z dn. 22.05.2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (t. jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 128) – zwaną dalej „n.s.k.”

Emerytura w powszechnym wieku emerytalnym

Osoby, które w swojej karierze zawodowej wykonywały pracę nauczycielską, mają możliwość uzyskania emerytury w powszechnym wieku emerytalnym – tak jak pozostali ubezpieczeni.

Jedynym warunkiem przyznania emerytury powszechnej jest osiągnięcie odpowiedniego wieku, wymaganego do nabycia uprawnień emerytalnych. Nie ma w tym wypadku znaczenia staż emerytalny, nie jest też konieczne rozwiązywanie stosunku pracy, ale trzeba pamiętać, że kontynuacja zatrudnienia spowoduje zawieszenie przyznanej emerytury.

1 października 2017 r. weszła w życie zmiana wynikająca z ustawy z dn. 16.11.2016 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2017 r. poz. 38), która uchyliła przepisy art. 24 ust. 1a i 1b ustawy emerytalnej (uzależniały one wiek, w którym pracownik nabywa uprawnienia emerytalne, od daty urodzenia i zrównywały oraz podwyższały, docelowo do 67 lat, wiek emerytalny kobiet i mężczyzn).

Obecnie, zgodnie ze znowelizowanym art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej, ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn, z zastrzeżeniem art. 46, 47, 50, 50a, 50e i 184 cyt. ustawy. Oczywiście, takie warunki nabycia prawa do emerytury dotyczą przede wszystkim osób, które nie posiadają odpowiedniego stażu pracy wymaganego do nabycia prawa do wcześniejszej emerytury lub emerytury pomostowej.

Przywrócony 01.10.2017 r. minimalny powszechny wiek, w którym można otrzymać świadczenie emerytalne, nie oznacza konieczności rezygnacji z pracy – dłuższe zatrudnienie zapewnia wyższe świadczenie. Umożliwia jednak ubezpieczonemu podjęcie samodzielnej decyzji o momencie zakończenia aktywności zawodowej, zależnie od m.in. prognoz czy oczekiwań co do wysokości przyszłych świadczeń emerytalnych, oceny stanu zdrowia czy osobistych planów życiowych.

Emerytura bez względu na wiek na podstawie KN

Nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w placówkach określonych w przepisach KN mogą skorzystać z możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę na podstawie tej ustawy – czyli z tzw. emerytury bez względu na wiek. Aby skorzystać z tych uprawnień, nauczyciel musi wykazać odpowiedni okres zatrudnienia, w tym okres pracy na stanowisku nauczyciela.

Zgodnie z art. 88 ust. 1 KN z emerytury nauczycielskiej mogą skorzystać osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r., jeżeli udowodniły co najmniej:

  • 30-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze,
  • 25-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym – w przypadku nauczycieli szkół, placówek i zakładów specjalnych oraz zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich.

Do wymaganego okresu pracy w szczególnym charakterze (tj. pracy nauczycielskiej) zalicza się wyłącznie okresy pracy w wymiarze co najmniej połowy obowiązującego wymiaru zajęć. Zaliczeniu podlega także okres skierowania, na podstawie odrębnych przepisów, do pracy pedagogicznej za granicą. Emerytura nauczycielska może być przyznana wyłącznie przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego.

Warunkiem jej uzyskania jest wykonywanie pracy nauczycielskiej przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę oraz rozwiązanie stosunku pracy na wniosek nauczyciela. Chodzi tu o „zatrudnienie nauczycielskie” – jeżeli nauczyciel pracuje jednocześnie w kilku szkołach, musi rozwiązać wszystkie stosunki pracy nauczycielskiej (bez względu na wymiar czasu pracy); może natomiast kontynuować zatrudnienie w innym charakterze. Stosunek pracy musi zostać rozwiązany na wniosek nauczyciela – warunek ten uznaje się za spełniony zarówno w przypadku złożenia przez nauczyciela wypowiedzenia, jak i rozwiązania stosunku pracy na podstawie porozumienia stron, ale na wniosek złożony przez nauczyciela (dyspozycja tego przepisu nie obejmuje więc wygaśnięcia umowy o pracę zawartej na czas określony).

Jednakże art. 88 ust. 1a KN wskazuje przypadki, w których nie stosuje się warunku rozwiązania stosunku pracy na wniosek. Otóż nauczyciele spełniający warunki określone w ust. 1 mogą przejść na emeryturę również w wypadku rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy w okolicznościach określonych:

  • w art. 20 ust. 1, 5c i 7 (całkowita lub częściowa likwidacja szkoły, zmiany organizacyjne, upływ okresu stanu nieczynnego, odmowa podjęcia pracy przez nauczyciela pozostającego w stanie nieczynnym);
  • w art. 225 ust. 1, 6, 7 i 10 oraz art. 226 ust. 1 ustawy z dn. 14.12.2016 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe (Dz.U. z 2017 r. 60), czyli w przypadku zwolnienia lub wygaśnięcia stosunku pracy nauczyciela gimnazjum w związku z reformą oświaty.

Emeryturę nauczycielską mogą uzyskać także nauczyciele urodzeni po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. – tylko po spełnieniu dodatkowych warunków, o których mowa w art. 88 ust. 2a KN. Zgodnie z tym przepisem zachowują oni prawo do emerytury bez względu na wiek, jeżeli:

  • w ciągu 10 lat od dnia wejścia w życie ustawy emerytalnej, czyli do 31 grudnia 2008 r., udowodnili wymagany okres zatrudnienia, w tym okres wykonywania pracy w szczególnym charakterze (taki sam jak w przypadku osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.),
  • nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa.

Nauczyciele urodzeni po 31 grudnia 1948 r., którzy do 31 grudnia 2008 r. uzyskali wymagany staż pracy, mogą skorzystać z emerytury bez względu na wiek w kolejnych latach – po rozwiązaniu stosunku pracy.

Nauczycielom urodzonym po 31 grudnia 1968 r. emerytura bez względu na wiek nie przysługuje.

Wprowadzane od 1 października 2017 r. obniżenie wieku emerytalnego, czyli powrót do systemu 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, ma istotne znaczenie także dla tych nauczycieli, którzy nabyli prawo do emerytury bez względu na wiek z art. 88 KN. Jak już wspomniano, emerytura ta przysługuje przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego. Dlatego z myślą o tej grupie nauczycieli ustawodawca, obniżając wiek emerytalny, wprowadził przepis przejściowy w art. 21 ustawy z dn. 16.11.2016 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2017 r. poz. 38). Zgodnie z nim nauczyciele, którzy spełnili warunki określone w art. 88 ust. 2a KN oraz:

  • przed 1 października 2017 r. osiągnęli wiek wynoszący 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, a nie osiągnęli wieku, o którym mowa w art. 24 ust. 1a i 1b ustawy emerytalnej w brzmieniu obowiązującym do 30 września 2017 r., albo
  • w okresie od 1 października 2017 r. do 31 sierpnia 2018 r. osiągną wiek wynoszący 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn

–   mogą skorzystać z tego uprawnienia po uprzednim rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy albo rozwiązaniu lub wygaśnięciu stosunku pracy w okolicznościach określonych w art. 20 ust. 1, 5c i 7 KN oraz po zgłoszeniu wniosku o emeryturę do 31 sierpnia 2018 r.

Emerytura z tytułu zatrudnienia w szczególnym charakterze

Nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni urodzeni przed 1 stycznia 1949 r. mogą przejść na wcześniejszą emeryturę z tytułu zatrudnienia w szczególnym charakterze – o ile wykonują pracę nauczycielską, o której mowa w art. 1 KN. Możliwość taka wynika z art. 32 ust. 1 ustawy emerytalnej.

Wiek emerytalny, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których ww. nauczycielom przysługuje prawo do emerytury, określa rozp. RM z dn. 07.02.1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43, z późn. zm.). Zgodnie z § 15 ww. rozp. nauczyciele nabywają prawo do emerytury na zasadach określonych w § 4 i są uważani za wykonujących pracę w szczególnym charakterze. Do uzyskania omawianej emerytury konieczne jest zatem spełnienie dwóch warunków:

  • ukończenie wieku emerytalnego wynoszącego: 55 lat – dla kobiet i 60 lat – dla mężczyzn,
  • posiadanie wymaganego okresu zatrudnienia, tj. odpowiednio: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach; okres ten liczony jest łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresu zatrudnienia.

Do wymaganego stażu pracy nauczycielskiej zalicza się tylko te okresy zatrudnienia, w których praca wykonywana była stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku. Oznacza to, że do okresu pracy w szczególnym charakterze nie zostanie zaliczone zatrudnienie na pół etatu. Uzyskanie omawianych uprawnień emerytalnych nie jest natomiast uzależnione ani od rozwiązania stosunku pracy, ani od wykonywania pracy nauczycielskiej bezpośrednio przed przejściem na emeryturę. Zgodnie z zastrzeżeniem sformułowanym w art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy emerytalnej przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14.11.1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.

Prawo do emerytury na warunkach określonych w art. 32 ustawy emerytalnej przysługuje także ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r., jeżeli do 31 grudnia 2008 r. spełnili warunki do uzyskania emerytury określone w tych przepisach (przewidziane dla urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.) oraz nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa (art. 46 ustawy emerytalnej).

Emerytura z art. 184 ustawy emerytalnej

Odrębnie zasady przechodzenia na emeryturę określa art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej. Przepis ten skierowany jest do nauczycieli urodzonych po 31 grudnia 1948 r., którzy nie mogą skorzystać z wcześniejszej emerytury z tytułu zatrudnienia w szczególnym charakterze, ponieważ nie spełnili wymaganych warunków do 31 grudnia 2008 r.

Zgodnie z tym przepisem ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu obniżonego wieku emerytalnego (55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn), jeżeli w dniu 1 stycznia 1999 r. osiągnęli oni okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy nauczycielskiej wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku. Omawiana emerytura przysługuje pod warunkiem nieprzystąpienia do otwartego funduszu emerytalnego albo złożenia wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa.

Z dniem 01.01.2013 r. zniesiony został wymóg rozwiązania stosunku pracy – jako warunek przyznania emerytury na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej. Oznacza to, że osoba, która kontynuuje w ramach stosunku pracy zatrudnienie u dotychczasowego pracodawcy, może mieć ustalone prawo do tej emerytury – prawo to ulegnie jednak zawieszeniu w trybie art. 103a ustawy emerytalnej.

Emerytura pomostowa

Nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, ośrodkach szkolno-wychowawczych, schroniskach dla nieletnich oraz zakładach poprawczych, zgodnie z przepisami ustawy z dn. 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178, z późn. zm.), mogą ubiegać się o przyznanie emerytury na podstawie art. 4 u.e.p.

Zgodnie z przywołanym przepisem z emerytury pomostowej mogą skorzystać osoby, które spełniają łącznie następujące warunki:

  • urodziły się po 31 grudnia 1948 r.,
  • mają okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat,
  • osiągnęły wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn,
  • mają okres składkowy i nieskładkowy, ustalony na zasadach określonych w art. 5–9 i art. 11 ustawy emerytalnej, wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn,
  • przed 1 stycznia 1999 r. wykonywały prace w szczególnych warunkach lub prace w szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 u.e.p. lub art. 32 i art. 33 ustawy emerytalnej,
  • po 31 grudnia 2008 r. wykonywały pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 u.e.p.,
  • nastąpiło z nimi rozwiązanie stosunku pracy.

Prawo do emerytury pomostowej przysługuje również nauczycielom, którzy po 31 grudnia 2008 r. nie wykonywali pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, jeżeli w dniu 1 stycznia 2009 r. posiadali wymagany okres pracy we wspomnianych warunkach lub charakterze (w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 u.e.p.). Oczywiście osoby te muszą spełniać pozostałe warunki wymagane do nabycia prawa do tej emerytury, określone w art. 4 pkt 1–5 i 7 i art. 5–12 u.e.p.

Odprawy pieniężne w związku z przejściem na emeryturę, rentę lub świadczenie kompensacyjne

Odprawa emerytalna, o której mowa w art. 87 ust. 1 i 2 KN, przysługuje nauczycielom spełniającym warunki uprawniające do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego – jeżeli ich stosunek pracy ustał w związku przejściem na którekolwiek z wymienionych świadczeń. Odprawę przyznaje się w wysokości:

  • 2-miesięcznego wynagrodzenia ostatnio pobieranego w szkole będącej podstawowym miejscem pracy nauczyciela – jeżeli nauczyciel przepracował w szkole mniej niż 20 lat,
  • 3-miesięcznego wynagrodzenia ostatnio pobieranego w szkole będącej podstawowym miejscem pracy nauczyciela – jeżeli nauczyciel przepracował w szkole co najmniej 20 lat.

Odprawa emerytalna przysługuje również nauczycielowi, z którym rozwiązano stosunek pracy na podstawie art. 20 ust. 1 KN, przechodzącemu na emeryturę, rentę lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne – nie ma bowiem w KN przepisu wyłączającego prawo do jednej z tych odpraw. Powyższy pogląd znajduje potwierdzenie w wyroku SN z dn. 04.07.2001 r., w którym podkreślono, że nabycie przez nauczyciela mianowanego prawa do odprawy emerytalnej nie wyłącza uzyskania przez niego odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn organizacyjnych leżących po stronie szkoły (art. 87 oraz art. 20 ust. 1 i ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela) (I PKN 565/00). W uzasadnieniu SN stwierdził, że utrata zatrudnienia z powodu likwidacji lub zmian organizacyjnych, uniemożliwiających dalsze zatrudnienie, w razie zbiegu z nabyciem uprawnień emerytalnych nie pozbawia nauczyciela prawa do odprawy emerytalnej z art. 87 KN, ponieważ przepis ten nie przewiduje możliwości zaliczenia odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy z powodu likwidacji szkoły na poczet odprawy emerytalnej – obie odprawy to niezależne świadczenia, przyznawane na innej podstawie i w razie spełnienia odmiennych warunków.

Inaczej natomiast przedstawia się kwestia zbiegu prawa do odpraw: emerytalnej z art. 87 KN i tej, o której mowa w art. 28 KN. Drugie z tych świadczeń przysługuje nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie mianowania w przypadku rozwiązania stosunku pracy w związku z orzeczeniem przez lekarza przeprowadzającego badanie okresowe lub kontrolne o niezdolności nauczyciela do wykonywania dotychczasowej pracy. W myśl art. 87 ust. 1 KN uzyskanie odprawy przewidzianej w art. 28 KN wyłącza prawo do odprawy emerytalnej – przy czym wyłączenie to ma zastosowanie do obu odpraw wymienionych w art. 87 KN, tj. 2- i 3-miesięcznej. Potwierdza to wyrok SN z dn. 07.02.2006 r. (I PZP 4/05), zgodnie z którym nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie miano-wania, z którym rozwiązano stosunek pracy w związku z jego niezdolnością do dotychczasowej pracy i który z tego tytułu otrzymał odprawę pieniężną na podstawie art. 28 ust. 1 KN nie przysługuje odprawa na podstawie art. 87 Karty Nauczyciela, jeżeli nauczyciel przechodzi następnie na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy.

Wynagrodzenie stanowiące podstawę określenia wysokości odpraw, o których wyżej mowa, oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy (art. 87 ust. 3 KN) – zasady te określone są w rozp. MEN z dnia 26.06.2001 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania wynagrodzenia oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy nauczycieli (Dz.U. Nr 71, poz. 737, z późn. zm.).

W przypadku zbiegu prawa do odpraw, o których mowa w art. 87 ust. 1 i 2 KN, przysługuje jedna, korzystniejsza odprawa.

Podstawa wymiaru emerytur i rent nauczycielskich

Zgodnie z art. 88 ust. 2 KN podstawę wymiaru emerytury lub renty dla nauczyciela zatrudnionego w systemie oświaty i wychowania, przechodzącego na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy, ustala się na ogólnych zasadach określonych w ustawie emerytalnej. Jedyna różnica polega na tym, że do podstawy ww. świadczeń w przypadku nauczycieli wlicza się także:

  • wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe,
  • dodatki,
  • świadczenia w naturze, jeśli ze świadczeń tych nauczyciel nie korzysta po przejściu na emeryturę lub rentę,
  • wszystkie nagrody uzyskane przez nauczyciela za osiągnięcia zawodowe w okresie, z którego wynagrodzenie stanowi podstawę wymiaru emerytury lub renty.

Dodatek do emerytury z tytułu tajnego nauczania

Szczególną formą uhonorowania wysiłku nauczycieli prowadzących działalność edukacyjną w trudnych warunkach jest ustanowienie specjalnego dodatku do emerytury. Świadczenie to przysługuje nauczycielom, którzy prowadzili tajne nauczanie podczas okupacji, jak również tym, którzy przed dniem 01.09.1939 r. nauczali w języku polskim w szkołach na terenie III Rzeszy Niemieckiej oraz byłego Wolnego Miasta Gdańska. Dodatek przyznawany jest – na wniosek zainteresowanego nauczyciela – w wysokości 10% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w kwartale kalendarzowym poprzedzającym termin ostatniej waloryzacji emerytur i rent. W obydwu ww. przypadkach świadczenie to uzyskują osoby, które nie pobierały dotychczas tego dodatku z innego tytułu.

Kwota dodatku ulega podwyższeniu przy zastosowaniu wskaźnika waloryzacji emerytur i rent – od miesiąca, w którym jest przeprowadzana waloryzacja, a jej wysokość każdorazowo ogłasza prezes ZUS.

Aktualna kwota dodatku za tajne nauczanie ustalona w wyniku ostatniej (przeprowadzonej w marcu 2019 r.) waloryzacji świadczeń emerytalno-rentowych podana została poniżej w tabeli.

Świadczenie

Kwota dodatku obowiązująca do dn. 29.02.2019 r.

Kwota dodatku obowiązująca od dn. 01.03.2019 r.

Dodatek za tajne nauczanie

215,84 zł

221,01 zł

previousUstawa o Fundacji Platforma Przemysłu Przyszłości

next800 milionów rolek w świat