Przy rozliczaniu czasu pracy nauczycieli, w tym realizacji przez nich godzin ponadwymiarowych, dyrektorzy szkół powinni indywidualnie rozpatrywać sytuację każdego pracownika. Tylko taka postawa pozwala na rzetelne obliczenie wysokości wynagrodzenia – wyjaśnia MEiN w odpowiedzi na interpelację poselską. W praktyce oznacza to, że za każdym razem dyrektor musi ustalić, czy dany nauczyciel w konkretnym dniu realizował zajęcia, był w gotowości do pracy albo był nieobecny i z tego tytułu na przykład nie otrzymuje wynagrodzenia albo ma prawo do innych świadczeń.

Definicja godzin ponadwymiarowych została ustalona w …

(…) art. 35 Karta Nauczyciela. Są to godziny przydzielone nauczycielowi i ujęte w planie organizacyjnym szkoły. Nauczycielowi przysługuje prawo do wynagrodzenia za każdą przepracowaną godzinę według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy.

W myśl art. 30 ust. 6 pkt 2 KN organ prowadzący szkołę będący j.s.t., uwzględniając przewidywaną strukturę zatrudnienia, określa dla nauczycieli poszczególnych stopni awansu zawodowego, w drodze regulaminu, m.in. szczegółowe warunki obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw.

Jednocześnie, zgodnie z wieloletnią linią orzeczniczą potwierdzoną w wyroku WSA w Łodzi z dn. 07.08.2020 r. (sygn. akt: SA/Łd142/20) rada gminy ma jedynie kompetencje do określenia szczegółowych warunków obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw, z zastrzeżeniem art. 35 ust. 3 KN. W tych ramach nie mieści się upoważnienie do decydowania o zachowaniu lub utracie przez nauczyciela prawa do wynagrodzenia za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe.

Resort edukacji wyjaśnia, że przy rozliczaniu godzin ponadwymiarowych obowiązują trzy zasady.

1. Pierwsza zasada wynika z art. 80 i 81 K.p. w związku z art. 91c ust. 1 KN. Zgodnie z tymi przepisami wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną. Za czas niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia tylko wówczas, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią.

W sytuacji gdy nauczyciel jest pozbawiony możliwości przepracowania zajęć dydaktycznych, opiekuńczych lub wychowawczych, np. z powodu nieobecności uczniów oraz nieprzydzielenia mu w zamian innych zajęć, w zakresie wynagrodzenia korzysta z przepisów dotyczących pracowników pozostających w gotowości do pracy. Należy jednak pamiętać, że cechami charakteryzującymi gotowość pracownika do wykonywania pracy są: zamiar wykonywania pracy, faktyczna zdolność do świadczenia pracy, uzewnętrznienie gotowości do wykonywania pracy i pozostawanie w dyspozycji pracodawcy. Pracownik pozostający w dyspozycji pracodawcy oczekuje na możliwość podjęcia pracy na terenie zakładu pracy lub w innym miejscu wskazanym przez pracodawcę, ewentualnie w miejscu wskazanym przez siebie i podanym pracodawcy, jeżeli pracodawca bezprawnie nie dopuszcza go do pracy. Bierne oczekiwanie pracownika na wezwanie go przez pracodawcę do wykonywania pracy nie oznacza więc gotowości do pracy w rozumieniu art. 81 § 1 K.p., jeżeli takiego zachowania nie usprawiedliwiają okoliczności sprawy (wyrok SN z dn. 20.11.2007 r., sygn. akt: II PK 80/07).

Jednakże w uchwale SN z dn. 02.02.2010 r. (sygn. akt: II PK 186/09) sąd uznał, że ogólną zasadą powinno być, że „przy ustalaniu wynagrodzenia należnego nauczycielowi za czas niewykonywania pracy, kiedy był gotów do jej wykonywania, a doznał przeszkód z przyczyn dotyczących pracodawcy, związanych z odmową dopuszczenia go do pracy, nie podlegają uwzględnieniu składniki wynagrodzenia w postaci wynagrodzenia za pracę w godzinach ponadwymiarowych oraz dodatku za uciążliwe warunki pracy”.

2. Drugą zasadę prawną wyznacza uchwała SN z dn. 29.03.1989 r. w składzie Siedmiu Sędziów (sygn. akt: III PZP 53/88), zgodnie z którą „zamieszczenie w planie organizacyjnym szkoły godzin ponadwymiarowych przypadających w dniach ustawowo wolnych od pracy oraz w dniach wolnych od pracy i w okresach przerw w pracy szkoły ustalonych w przepisach o organizacji roku szkolnego, w których nie odbywają się zajęcia dydaktyczne lub wychowawcze, nie uprawnia do wynagrodzenia przewidzianego (…) za nieodbyte godziny ponadwymiarowe”. W uzasadnieniu do uchwały sąd zaznaczył, że zasada ta nie dotyczy „przydzielonych nauczycielowi prawidłowo zajęć w godzinach ponadwymiarowych, także w wymienionych dniach wolnych od pracy lub w okresach przerw w pracy, jeżeli szkoła prowadzi wówczas określoną działalność dydaktyczną lub wychowawczą. Odnosi się to także do placówek oświatowo-wychowawczych o ruchu ciągłym (np. domy dziecka, internaty, ośrodki szkoleniowe, zakłady wychowawcze oraz szkoły zaoczne), w których zajęcia prowadzone są również w niedziele czy święta”.

Mając na uwadze ww. uchwałę oraz obowiązujące przepisy prawa, tj. ustawę z dn. 18.01.1951 r. o dniach wolnych od pracy (t. jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1920) i rozp. MEN z dn. 11.08.2017 r. w sprawie organizacji roku szkolnego (Dz.U. z 2017 r. poz. 1603), nauczycielowi nie przysługuje wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe zamieszczone w planie organizacyjnym szkoły w następujących dniach:

• 1 stycznia – Nowy Rok,
• 6 stycznia – Święto Trzech Króli,
• pierwszy dzień Wielkiej Nocy,
• drugi dzień Wielkiej Nocy,
• 1 maja – Święto Państwowe,
• 3 maja – Święto Narodowe Trzeciego Maja,
• pierwszy dzień Zielonych Świątek,
• dzień Bożego Ciała,
• 1 listopada – Wszystkich Świętych,
• 11 listopada – Narodowe Święto Niepodległości,
• 25 grudnia – pierwszy dzień Bożego Narodzenia,
• 26 grudnia – drugi dzień Bożego Narodzenia;
• niedziele,
• wolnych od pracy w przypadku ogłoszenia stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii, określonych przez Prezesa Rady Ministrów, w drodze rozporządzenia,
• zimowej przerwy świątecznej, która trwa od dnia 23 grudnia do dnia 31 grudnia lub od dnia 22 grudnia do dnia 31 grudnia, jeżeli dzień 22 grudnia wypada w poniedziałek,
• wiosennej przerwy świątecznej, która rozpoczyna się w czwartek poprzedzający święta i kończy w najbliższy wtorek po świętach,
• ferii zimowych, które trwają dwa tygodnie w okresie od połowy stycznia do końca lutego,
• ferii letnich, które rozpoczynają się w dniu następującym po dniu zakończenia rocznych zajęć dydaktyczno-wychowawczych i kończą się z dniem 31 sierpnia.

3. Trzecia zasada wynika z uchwały SN z dn. 31.08.1983 r. (sygn. akt: III PZP 33/83), zgodnie z którą wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe, wypłacone w wypadku usprawiedliwionego nieodbycia zajęć, przysługuje nauczycielowi od dnia 1 września 1981 r. także w razie ich nieodbycia z powodu uczestnictwa w zajęciach dokształcających na podstawie skierowania zakładu pracy.

W uzasadnieniu do tej uchwały stwierdzono, że o tym, czy usprawiedliwiona nieobecność w pracy nauczyciela z powodu dokształcania się stanowi równocześnie usprawiedliwione nieodbycie zajęć ponadwymiarowych, decyduje fakt skierowania nauczyciela na odpowiednie szkolenie. Skierowanie obliguje nauczyciela do podporządkowania się poleceniu szkoły i w konsekwencji taka nieobecność, jako nieobecność z przyczyn leżących po stronie szkoły, skutkuje zachowaniem przez nauczyciela prawa do wynagrodzenia za nieodbyte godziny ponadwymiarowe.

4. Inne przypadki niż dni wolne od pracy, przerwy świąteczne czy ferie

MEiN przypomina, że w czasie dni wolnych od zajęć dydaktyczno-wychowawczych ustalonych przez dyrektora na mocy rozp. w sprawie organizacji roku szkolnego szkoła ma obowiązek zorganizować zajęcia wychowawczo-opiekuńcze, a ponadto jeżeli te dni wypadają w trakcie egzaminów, np. maturalnych, nauczyciele pracują w komisjach egzaminacyjnych.

Dzień rozpoczęcia oraz dzień zakończenia roku szkolnego są pierwszym i ostatnim dniem zajęć dydaktyczno-wychowawczych w danym roku szkolnym. W tych dniach odbywają się uroczyste akademie i nauczyciele sprawują opiekę nad uczniami.

Zgodnie z art. 74 KN w dniu rocznicy utworzenia Komisji Edukacji Narodowej, czyli 14 października, obchodzony jest Dzień Edukacji Narodowej. Dzień ten uznaje się za święto wszystkich pracowników oświaty i jest on wolny od zajęć lekcyjnych. Taki dzień, co do zasady, jest dniem pracy dla nauczycieli. Nie ma wtedy zajęć lekcyjnych, ale mogą odbywać się zajęcia opiekuńczo-wychowawcze.

Stosownie do § 10 ust. 1–5 rozp. MEN z dn. 14.04.1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (t. jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 983) uczniowie uczęszczający na naukę religii mają prawo do zwolnienia z zajęć szkolnych w celu odbycia trzydniowych rekolekcji wielkopostnych, jeżeli rekolekcje te stanowią praktykę danego Kościoła lub innego związku wyznaniowego. W czasie trwania rekolekcji szkoła nie jest zwolniona z realizowania funkcji opiekuńczej i wychowawczej. Rekolekcje są więc dniami pracy nauczycieli.

Nauczyciel uczestniczący w wycieczkach, zielonych szkołach, olimpiadach, konkursach jest oddelegowany przez dyrektora do innej pracy, którą wykonuje zamiast realizacji lekcji, dlatego nie może być pozbawiony wynagrodzenia, w tym wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe.

Jeżeli chodzi o usprawiedliwione nieobecności nauczyciela związane z urlopami okolicznościowymi, o których mowa w § 15 rozp. MPiPS z dn. 15.05.1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (t. jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1632), lub dniami z tytułu opieki nad dzieckiem do lat 14, o których mowa w art. 67e KN, to nauczyciel za te dni, tak jak każdy pracownik, ma prawo do wynagrodzenia obliczanego jak wynagrodzenie za urlop, z tym że składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którym przypadło zwolnienie od pracy lub okres niewykonywania pracy.

Jeżeli nauczyciel jest nieobecny w szkole z powodu choroby albo opieki na przykład nad chorym dzieckiem w wieku do 14 lat, otrzymuje za dni opieki zasiłek opiekuńczy, o którym mowa w ustawie z dn. 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t. jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 870).

Małgorzata Tabaszewska – specjalistka prawa oświatowego

Podstawa prawna:

Ustawa z dn. 26.01.1982 r. Karta Nauczyciela – Dz.U. z 2019 r. poz. 2215 ze zm.