Pracodawca ma obowiązek wypłacić odprawę pieniężną pracownikowi, który odchodzi na rentę z tytułu niezdolności do pracy lub emeryturę i w związku z tym ustaje jego stosunek pracy (art. 92¹ § 1 k.p.).

Odprawa emerytalna lub rentowa jest świadczeniem pieniężnym o charakterze powszechnym i obligatoryjnym (oznacza to, że jej wypłata jest obowiązkiem każdego z pracodawców) przysługującym pracownikowi jednorazowo.

Na prawo do odprawy nie wywierają wpływu:

• rodzaj umowy o pracę (terminowa czy bezterminowa),
• przyczyna niezdolności do pracy (choroba zawodowa, ogólny stan zdrowia czy wypadek przy pracy),
• rodzaj niezdolności do pracy (całkowita czy częściowa),
• charakter renty (stała czy okresowa),
• charakter emerytury: zwykła (związana z osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, o którym mowa w art. 24 ust. 1 ustawy
  z dn. 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Dz.U. z 2017 r. poz. 1383, ze zm., lub wieku emerytalnego określonego dla niektórych zawodów) czy wcześniejsza –
  w wyroku z dn. 11.01.2001 r. SN uznał bowiem, że odprawa emerytalna przysługuje pracownikowi także w razie przejścia na wcześniejszą emeryturę (I PKN 187/00, OSNP 2002/18/429),
• długość okresu zatrudnienia u danego pracodawcy,
• przyczyny stanowiące podstawę rozwiązania stosunku pracy – w opinii SN (wyrok z dn. 28.07.1999 r., I PKN 174/99) odprawa emerytalna przysługuje niezależnie od przyczyn, które legły u podstaw rozwiązania stosunku pracy.

Nabycie prawa do odprawy

Ogólne przesłanki uzyskania prawa do świadczenia

Dla uzyskania przez pracownika prawa do odprawy konieczne jest łączne wystąpienie określonych okoliczności, mianowicie pracownik powinien:

• spełniać warunki uprawniające do renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury,
• zaprzestać zatrudnienia,
• przejść na rentę lub emeryturę.

W wyroku z dn. 06.05.2003 r. SN stwierdził, że skorzystanie przez pracownika z uprawnień emerytalnych w czasie trwania zatrudnienia nie powoduje utraty prawa do odprawy emerytalnej, w chwili rozwiązania stosunku pracy (I PK 223/02, M.P.Pr-wkł. 2004/3/10). W uzasadnieniu tego orzeczenia sędziowie zauważyli, że przepisy prawa pracy nie przewidują możliwości pozbawienia prawa do odprawy pracowników przechodzących na emeryturę, którzy – kontynuując zatrudnienie – nabyli prawo do emerytury lub renty i korzystali z niego. Zdaniem składu orzekającego dla nabycia prawa do odprawy nie jest konieczne przejście na emeryturę lub rentę równocześnie z rozwiązaniem z tego powodu stosunku pracy.

Wymaga podkreślenia, że spełnienie przez pracownika warunków uprawniających go do renty lub emerytury nie zobowiązuje żadnej ze stron do rozwiązania stosunku pracy (wyrok SN z dn. 04.06.2002 r., I PKN 346/01; Pr. Pracy 2003/1/35). Osoba, która mimo nabycia uprawnień rentowych lub emerytalnych nadal pracuje, zachowuje status pracownika. Do momentu ustania stosunku pracy nie może jednak żądać od pracodawcy wypłaty odprawy rentowej lub emerytalnej.

Jeszcze wyraźniej SN zaakcentował tą myśl w uzasadnieniu do powyższego wyroku, w którym wyjaśnił, że dopóki trwa stosunek pracy, osoba pobierająca emeryturę nie straci statusu pracownika. Zatem ani nabycie przez pracownika prawa do emerytury, ani przyznanie świadczenia, ani nawet jego wypłata nie stanowią okoliczności, których zaistnienie powoduje ustanie zatrudnienia. Pracownik przechodzi na emeryturę dopiero po ustaniu zatrudnienia chociaż w czasie jego trwania pobiera już emeryturę. Sędziowie SN uznali ponadto, że każdemu pracownikowi przechodzącemu na emeryturę przysługuje odprawa wtedy, gdy wskutek rozwiązania stosunku pracy przechodzi on na emeryturę, chociażby wcześniej będąc pracownikiem emeryturę pobierał.

W chwili ustania stosunku pracy, pracownik musi spełniać tylko warunki konieczne do uzyskania uprawnień emerytalno-rentowych (ustalenie tych uprawnień przez organ ubezpieczeniowy – w drodze decyzji – może nastąpić już po ustaniu stosunku pracy). Jednak pracownik nie może nabyć prawa do odprawy emerytalno-rentowej, jeżeli spełnił warunki do nabycia prawa do emerytury lub renty, ale po ustaniu stosunku pracy (nawet, gdyby to nastąpiło w bardzo krótkim czasie po ustaniu stosunku pracy).

W przedmiocie uzyskania przez pracownika prawa do odprawy w przypadku zawieszenia prawa do świadczeń emerytalnych na okres zatrudnienia stanowisko SN jest również jednoznaczne. Pracownik taki nabywa prawo do odprawy, chociaż przed podjęciem pracy w danym zakładzie uzyskał już status emeryta, ale na skutek podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze, nie korzystał ze świadczenia (uległo zawieszeniu), a następnie po rozwiązaniu stosunku pracy ponownie przeszedł na emeryturę (uchwała SN z dn. 20.07.1991 r., I PZP 30/91, OSNCP 1992/3/44).

Należy zauważyć, że w uzasadnieniu do wyroku z dn. 06.05.2003 r. (I PK 257/02, OSNP 2004/15/267) sędziowie potwierdzili, że pomiędzy rozwiązaniem stosunku pracy a nabyciem prawa do odprawy emerytalno-rentowej musi zaistnieć związek:

• czasowy – gdy rozwiązanie stosunku pracy następuje dlatego, że pracownikowi przysługuje prawo do świadczenia;
• czasowo-przyczynowy – gdy przyczyną rozwiązania stosunku pracy jest nabycie prawa do emerytury lub renty i gdy rozwiązanie tego stosunku pracy następuje w chwili przyznania świadczenia;
• funkcjonalny – gdy rozwiązanie stosunku pracy następuje wprawdzie przed ustaleniem prawa do świadczenia, ale przyznanie świadczenia jest konsekwencją sytuacji bezpośrednio poprzedzającej ustanie zatrudnienia.

Podsumowując, w orzeczeniach SN krytycznie wypowiedział się przeciwko rygorystycznym poglądom, a zwłaszcza praktyce, zgodnie z którą skorzystanie przez pracownika z uprawnień emerytalnych w czasie trwania zatrudnienia powoduje utratę prawa do odprawy emerytalnej w chwili, gdy nastąpi rozwiązanie stosunku pracy.

Renta z tytułu niezdolności do pracy a prawo do odprawy

Przyznanie pracownikowi renty z tytułu niezdolności do pracy w zasadzie powinno nastąpić bezpośrednio po ustaniu stosunku pracy, ale od tej reguły istnieją wyjątki, które w większości przypadków występują wówczas, gdy rozwiązanie stosunku pracy jest poprzedzone chorobą pracownika.

Oznacza to, że prawo do odprawy rentowej przysługuje wtedy, gdy rozwiązanie stosunku pracy jest poprzedzone chorobą pracownika chociaż data przyznania mu renty z tytułu z tytułu niezdolności do pracy nie zbiega się bezpośrednio z datą rozwiązania stosunku pracy.

W tej sytuacji pracownik powinien być traktowany jako przechodzący na rentę bezpośrednio po ustaniu stosunku pracy, tym bardziej, że najczęściej uzyskanie prawa do renty poprzedzone jest zazwyczaj długotrwałą chorobą i z reguły nie zbiega się w czasie z datą ustania zatrudnienia.

Na ten temat wypowiedział się SN w uchwale z dn. 29.05.1989 r., stwierdzając, że jeżeli z powodu choroby rozpoczętej w czasie istnienia stosunku pracy i trwającej nieprzerwanie po jego zakończeniu, została pracownikowi przyznana renta inwalidzka (obecnie renta z tytułu niezdolności do pracy) w dacie późniejszej od daty rozwiązania stosunku pracy, zwłaszcza z upływem pobierania przez tego pracownika zasiłku chorobowego, nie traci on uprawnień do odprawy (III PZP 19/89, OSNCP 1990/4–5/61).

Jednakże, gdy przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy wyprzedza datę rozwiązania stosunku pracy i nie wiąże się z uprawnieniami pracownika do tej renty – odprawa nie przysługuje.

W sytuacji, gdy pracownik został zatrudniony na podstawie umowy terminowej, która uległa rozwiązaniu przed nabyciem przez niego uprawnień do renty, lecz gdy zarazem niezdolność pracownika do pracy, spowodowana chorobą stwierdzoną w czasie zatrudnienia, doprowadziła do przyznania mu renty – odprawa rentowa przysługuje także temu pracownikowi. Stanowisko takie wyrazili sędziowie SN w uchwale z dn. 07.01.2000 r. (III ZP 18/99, OSNP 2000/24/888) wskazując na to, że mimo przejścia pracownika na rentę już po rozwiązaniu stosunku pracy zostaje zachowany związek pomiędzy tymi zdarzeniami. Ważne by przejście pracownika na rentę w pewnym okresie czasu po ustaniu stosunku pracy nastąpiło bezpośrednio po okresie nieprzerwanego pobierania zasiłku chorobowego, zapoczątkowanego jeszcze w czasie trwania stosunku pracy.

Odmienna sytuacja prawna członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej (rsp) od statusu prawnego pracownika została uwypuklona w kolejnej uchwale SN.

Członek rolniczej spółdzielni produkcyjnej przechodzący na rentę z tytułu niezdolności do pracy nabywa prawo do odprawy jedynie w razie przejścia na rentę stałą (uchwała SN z dn. 24.10.1996 r., III CZP 111/96, OSNC 1997/2/19).

Szczególne zasady dotyczące nabywania odprawy pieniężnej

Wyłączenie możliwości ponownego nabycia odprawy

Pracownik, który otrzymał odprawę, nie może ponownie nabyć do niej prawa (art. 92¹ § 2 k.p.). Tak więc świadczenie to jest wypłacane tylko raz. Pracownik ma prawo wyłącznie do jednej odprawy: rentowej albo emerytalnej.

Zasada ta obowiązuje także w wypadku ponownego podjęcia zatrudnienia przy jednoczesnym pobieraniu częściowej emerytury lub renty, mimo że nastąpiło rozwiązanie stosunku pracy w związku z przejściem na normalną emeryturę lub rentę.

Ustawodawca dopuszcza możliwość kilkakrotnego przechodzenia na emeryturę. Jeżeli zatem pracownik ponownie przechodzi na emeryturę, a przy pierwszym skorzystaniu z uprawnień emerytalnych nie otrzymał odprawy – nabywa to prawo, gdyż art. 92¹ § 2 k.p. nie wyłącza prawa do odprawy, lecz prawo do kolejnej odprawy.

Prawo do odprawy w razie pozostawania w więcej niż jednym stosunku pracy

Jeżeli pracownik był równocześnie zatrudniony u więcej niż jednego pracodawcy i przechodzi na emeryturę lub rentę, to odprawa pieniężna przysługuje mu odrębnie u każdego z zatrudniających go pracodawców. W tej sytuacji wysokość tych odpraw może być różna, w zależności od tego czy w danym zakładzie pracy wypłacana jest ona w wysokości ustawowej, czy na podstawie korzystniejszych przepisów wewnątrzzakładowych.

Prawo do odprawy w wyższej niż ustawowa wysokości oraz odprawa uzupełniająca

Jak już wspomniano – odprawa pieniężna w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia, o której mowa w art. 92¹ § 1 k.p., jest świadczeniem gwarantowanym ustawowo (pracodawca nie może wypłacać odpraw w niższej kwocie). Jednak zakładowe przepisy prawa pracy, odrębne akty prawne dotyczące określonych grup pracowników bądź przepisy branżowe, mogą przewidywać wypłatę odpraw w wyższej niż określona w k.p. wysokości. Postanowienia wewnątrzzakładowe mogą przewidywać także, iż kwota odprawy będzie uwarunkowana stażem pracy, inaczej mówiąc pracownik pozostający dłużej w zatrudnieniu otrzyma wyższe świadczenie.

W związku z takim określeniem uprawnień pracowniczych powstaje kwestia wypłaty odprawy uzupełniającej. Przyjmuje się, iż prawo do takiego świadczenia powstaje, jeżeli pracownik, który uzyskał już uprawnienia emerytalne bądź rentowe i otrzymał odprawę z tego tytułu podejmuje pracę u dotychczasowego pracodawcy i w związku z osiągnięciem danego okresu zatrudnienia nabywa prawo do odprawy w wyższym wymiarze. Potwierdzeniem takiego stanowiska jest sentencja wyroku SN z dn. 02.10.1990 r. (I PR 285/90, PiZS z 1991 r. Nr 7, str. 15), stanowiąca, że pracownikowi, który pobrał odprawę emerytalną, po czym (w związku z ponownym zatrudnieniem i ponownym przejściem na emeryturę u tego samego pracodawcy) uzyskał prawo do odprawy u tego pracodawcy w wyższej wysokości – odprawa ta przysługuje w ograniczonym zakresie (tzw. odprawa uzupełniająca).

Zbieg prawa do odpraw z odrębnych tytułów

W razie zbiegu prawa do odprawy pieniężnej z tytułu grupowego lub indywidualnego zwolnienia i odprawy emerytalno-rentowej, osobie która spełnia warunki do ich otrzymania, przysługują obydwie ww. odprawy.

Potwierdzeniem tego jest sentencja wyroku SN z dn. 16.02.2005 r., zgodnie z którą jeśli pracownikowi przysługuje odprawa z racji zwolnienia na podstawie przepisów ustawy z dn. 13.03.2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. z 2016 r. poz. 1474), to nie wyklucza to jednocześnie prawa do odprawy emerytalnej (I PK 174/04).

Wyłączenie prawa do odprawy emerytalno-rentowej

Pracownik nie może domagać się od pracodawcy odprawy rentowej lub emerytalnej w sytuacji, gdy:

• powodem odejścia z pracy jest przejście na rentę rodzinną (wyrok SN z dn. 09.12.1999 r., I PKN 408/99, OSNP 2001/9/305);
• po rozwiązaniu stosunku pracy pracownik uzyskuje świadczenie przedemerytalne (wyrok SN z dn. 06.05.2003 r., I PK 257/02, OSNP 2004/15/267) – bowiem uzyskanie świadczenia przedemerytalnego nie może być uznane za równoznaczne z przejściem na emeryturę;
• umowa o pracę została rozwiązana bez wypowiedzenia przez pracownika z winy pracodawcy (art. 55 § 1¹p.) – nie może to być uznane za ustanie stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę, wobec czego pracownikowi nie przysługuje odprawa pieniężna, choćby przed rozwiązaniem stosunku pracy posiadał ustalone prawo do emerytury (wyrok SN z dn. 16.11.2000 r., I PKN 81/00, OSNP 2002/11/265);
• pracodawca rozwiązuje z pracownikiem umowę o pracę bez wypowiedzenia z jego winy, z powodu ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych;
• rozwiązanie umowy o pracę nastąpiło na mocy porozumienia stron przed osiągnięciem przez pracownika wieku emerytalnego (uchwała SN z dn. 03.03.1989 r., III PZP 7/89, OSN 1990/6/77).

Wysokość odprawy emerytalno-rentowej

Pracownicy mają zagwarantowane prawo do otrzymania odprawy emerytalnej lub rentowej w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia (art. 92¹ § 1 k.p.). Wysokość ta określa najniższy, gwarantowany kodeksowo limit kwotowy odprawy.

Odprawę tę oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy, co jednoznacznie wynika z § 2 ust. 1 pkt 7 rozp. MPiPS z dn. 29.05.1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. z 2017 r. poz. 927).

Zaznaczyć należy, że przepisy dotyczące poszczególnych grup zawodowych (tzw. pragmatyki służbowe), a także wewnątrzzakładowe źródła prawa pracy (u.z.p. lub regulamin wynagradzania albo inne przepisy płacowe) obowiązujące u danego pracodawcy, mogą przewidywać wyższą wysokość odpraw.

Pracodawca nie może natomiast obniżyć wysokości odprawy. Wynika stąd, że przepisy pozakodeksowe przewidujące odprawy emerytalne
i rentowe nie mogą być mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy (art. 9 § 2 k.p.), a gdyby (w konkretnym wypadku) tak było, należy zamiast nich stosować korzystniejsze przepisy prawa pracy (wyrok SN z dn. 06.05.2003 r., I PK 223/02, Prok. i Pr. 2004/1/41).

Wypłata odprawy oraz terminy powstania roszczenia o jej wypłatę

Przepisy prawa pracy nie precyzują kwestii dotyczących zarówno wypłaty odprawy, jak i dochodzenia roszczeń o jej wypłatę. W związku z tym po raz kolejny wypada się odwołać do orzecznictwa SN.

Pracodawca jest obowiązany wypłacić odprawę w tym samym miejscu co wynagrodzenie, tj. w miejscu określonym w regulaminie pracy lub innych przepisach prawa pracy (art. 86 § 1 k.p.), w ostatnim dniu trwania stosunku pracy. Wypłata odprawy powinna być odnotowana w świadectwie pracy.

Zgodnie z sentencją wyroku SN z dn. 09.04.1998 r. (I PKN 508/97, OSN 1999/8/267) roszczenie o zapłatę odprawy emerytalnej jest wymagalne od dnia rozwiązania stosunku pracy, także wtedy, gdy orzeczenie przyznające emeryturę zostało wydane później.

Tak więc roszczenie o odprawę powstaje z chwilą przejścia na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy. Jak wynika z uzasadnienia do wyroku SN z dn. 02.10.1990 r. (I PR 284/90, PiZS 1991/7/15) roszczenie o odprawę emerytalno-rentową staje się wymagalne:

• w dniu rozwiązania z pracownikiem stosunku pracy – po wcześniejszym przyznaniu pracownikowi renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury albo
• w dniu przyznania jednego z wymienionych świadczeń – jeżeli nastąpiło to po rozwiązaniu stosunku pracy na wniosek złożony przez pracownika w okresie trwającego zatrudnienia.

Odprawa emerytalno-rentowa w aspekcie podatkowym i ubezpieczeniowym

Odprawa emerytalno-rentowa jest świadczeniem mającym charakter przychodu ze stosunku pracy, bowiem może ją otrzymać wyłącznie pracownik. Świadczenie to jest więc opodatkowane wg tych samych zasad co wynagrodzenie pracownika – wyrok SN z dn. 07.03.2002 r. (III RN 44/01, OSNAPiUS 2002/22/5380).

Odprawy pieniężne przysługujące w związku z przejściem na emeryturę lub rentę nie stanowią podstawy składek na ubezpieczenie społeczne (§ 2 ust. 1 pkt 2 rozp. MPiPS z dn. 18.12.1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe – Dz.U. z 2017 r. poz. 1949).

Konsekwencje wynikające z naruszenia przepisów dotyczących wypłaty odpraw

W świetle brzmienia art. 282 § 1 pkt 1 k.p. ten kto, wbrew obowiązkowi nie wpłaca w ustalonym terminie przysługującej pracownikowi odprawy emerytalno-rentowej lub świadczenie to bezpodstawnie obniża albo dokonuje bezpodstawnych potrąceń – podlega karze grzywny od 1 000 zł do 30 000 zł.

Przypomnijmy, że odprawa emerytalno-rentowa podlega ochronie przed potrąceniami jak wynagrodzenie za pracę (wyrok SN z dn. 17.02.2004 r., I PK 217/03, OSNAPiUS 2004/24/419).

Maciej Ofierski