Istotą dotacji celowych jest przekazanie beneficjentowi środków pieniężnych przeznaczonych na finansowanie lub dofinansowanie konkretnego zadania, celu lub przedsięwzięcia. O wysokości i strukturze rodzajowej wydatków, które w ramach dotacji celowej realizuje beneficjent, decyduje organ udzielający dotacji. W myśl art. 127 u.f.p. dotacje celowe służą w szczególności finansowaniu lub dofinansowaniu:

• zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych j.s.t. ustawami,
• ustawowo określonych zadań, w tym zadań z zakresu mecenatu państwa nad kulturą, realizowanych przez jednostki inne niż j.s.t.,
• bieżących zadań własnych j.s.t.,
• zadań agencji wykonawczych, o których mowa w art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. b cyt. ustawy,
• zadań zleconych do realizacji organizacjom pozarządowym,
• kosztów realizacji inwestycji.

W przypadku jednostek samorządu terytorialnego kategorie zadań, które mogą być objęte finansowaniem lub dofinansowaniem z dotacji celowej, określa odrębny akt prawny – ustawa o dochodach j.s.t. Zgodnie z art. 8 ust. 1 cyt. ustawy do zadań tych zaliczono:

• zadania z zakresu administracji rządowej oraz inne zadania zlecone ustawami;
• zadania realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego na mocy porozumień zawartych z organami administracji rządowej;
• usuwanie bezpośrednich zagrożeń dla bezpieczeństwa i porządku publicznego, skutków powodzi i osuwisk ziemnych oraz skutków innych klęsk żywiołowych;
• finansowanie lub dofinansowanie zadań własnych;
• realizację zadań wynikających z umów międzynarodowych.

Z kolei przykładowy katalog zadań własnych j.s.t., które mogą być objęte dofinansowaniem w formie dotacji celowej z budżetu państwa, zawiera art. 42 ust. 2 ustawy o dochodach j.s.t. Są to m.in.:

• zadania inwestycyjne szkół i placówek oświatowych,
• zadania związane z inicjatywami wspierania edukacji na obszarach wiejskich, w tym stypendia i pomoc materialna dla młodzieży wiejskiej,
• zadania związane z wdrażaniem reformy systemu oświaty, wyrównywaniem szans edukacyjnych oraz zapewnianiem kształcenia praktycznego,
• zadania związane z budową i remontami obiektów sportowych oraz rozwijaniem sportu, w szczególności wśród dzieci i młodzieży, a także sportu osób niepełnosprawnych,
• zadania, o których mowa w odrębnych przepisach – na zasadach w nich określonych.

Należy zauważyć, że ostatni punkt tego wyliczenia odsyła do innych tytułów dotacyjnych ustanowionych w odrębnych ustawach – a więc np. do ustawy o finansowaniu zadań oświatowych.

Zgodnie z art. 42 ust. 3 ustawy o dochodach j.s.t. dotacje z budżetu państwa na dofinansowanie zadań własnych z zakresu zadań inwestycyjnych szkół i placówek oświatowych mogą być udzielane do wysokości 50% planowanych wydatków j.s.t. na realizację danego zadania, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej. Należy jednak zaznaczyć, że jeżeli j.s.t., która otrzymała tę dotację, nie przeznaczyła w danym roku budżetowym na realizację zadania objętego dofinansowaniem środków własnych w wysokości co najmniej 50% planowanych wydatków na jego realizację, ma obowiązek zwrócić kwotę dotacji w wysokości ustalonej jako różnica między kwotą otrzymanej dotacji a wysokością wydatków poniesionych ze środków własnych. Rozliczenie i zwrot dotacji, o której mowa, następuje na zasadach określonych w przepisach o finansach publicznych.

W przypadku ww. zadań związanych z inicjatywami wspierania edukacji na obszarach wiejskich, w tym stypendiami i pomocą materialną dla młodzieży wiejskiej, wdrażaniem reformy systemu oświaty, wyrównywaniem szans edukacyjnych oraz zapewnianiem kształcenia praktycznego – podziału środków na poszczególne j.s.t. dokonuje, po uzgodnieniu z wojewodami, MEN (art. 42 ust. 6 cyt. ustawy).

W przypadku ww. zadań związanych z budową i remontami obiektów sportowych oraz rozwijaniem sportu, w szczególności wśród dzieci i młodzieży, a także sportu osób niepełnosprawnych – podziału środków dokonuje MSiT, a następnie przekazuje je j.s.t. Zakres zadań, o których tu mowa, objętych dofinansowaniem z budżetu państwa, oraz sposób i tryb udzielania dotacji na te zadania określa rozp. MSiT z dn. 06.04.2009 r. w sprawie dofinansowania z budżetu państwa zadań związanych z budową i remontami obiektów sportowych oraz rozwijaniem sportu (Dz.U. Nr 56, poz. 463). Przepisy te uwzględniają w szczególności znaczenie i charakter zadań związanych z budową i remontami obiektów sportowych oraz rozwijaniem sportu przede wszystkim wśród dzieci i młodzieży, a także sportu osób niepełnosprawnych.

Jednostka samorządu terytorialnego może zawierać porozumienia z organami administracji rządowej w celu wykonania zadań należących do zakresu kompetencji tych organów. W takim przypadku j.s.t. otrzymuje od tych organów dotacje celowe w kwocie wynikającej z zawartego porozumienia (art. 45 cyt. ustawy).

Jednostka samorządu terytorialnego może też realizować zadania z zakresu działania innych j.s.t. na mocy porozumień zawartych z tymi jednostkami. W takim przypadku j.s.t. otrzymuje od tych jednostek dotacje celowe w kwocie wynikającej z zawartego porozumienia, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej (art. 46 cyt. ustawy).

Szczegółowe zasady i terminy przekazywania dotacji na realizację przez j.s.t. zadań na mocy porozumień, o których mowa w art. 45 i 46 cyt. ustawy, określają te porozumienia.

Wreszcie jednostka samorządu terytorialnego może udzielać dotacji innym j.s.t. na dofinansowanie realizowanych przez nie zadań. Wysokość dofinansowania określa, w drodze uchwały, organ stanowiący tej j.s.t., która udziela dotacji (art. 47 cyt. ustawy).

Zgodnie z art. 49 ust. 1 cyt. ustawy j.s.t. wykonująca zadania zlecone z zakresu administracji rządowej oraz inne zadania zlecone ustawami otrzymuje z budżetu państwa dotacje celowe w wysokości zapewniającej realizację tych zadań. Dotacje te przekazywane są przez wojewodów, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej, na zasadach określonych w odrębnych przepisach. Co istotne, powinny być one przekazywane w sposób umożliwiający pełne i terminowe wykonanie zlecanych zadań. W przypadku niedotrzymania tego warunku j.s.t. przysługuje prawo dochodzenia należnego świadczenia wraz z odsetkami w wysokości ustalonej jak dla zaległości podatkowych, w postępowaniu sądowym.

W kolejnych punktach tego rozdziału szerzej omówiono dotacje celowe, których udzielanie i rozliczanie normuje ustawa o finansowaniu zadań oświatowych (u.f.z.o.), czyli:

• dotację celową na dofinansowanie zadań w zakresie wychowania przedszkolnego (tzw. dotacja przedszkolna) oraz
• dotację celową na wyposażenie szkół w podręczniki, materiały edukacyjne i materiały ćwiczeniowe (tzw. dotacja podręcznikowa).