W określonych prawem okolicznościach wierzyciel może dochodzić należnych mu ze strony dłużnika świadczeń w drodze postępowania egzekucyjnego. W odniesieniu do dłużników będących pracownikami stosuje się zasady egzekucji oraz postępowanie egzekucyjne, które zostały ustalone w odpowiednich przepisach Części drugiej ustawy z dnia 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 1360, z późn. zm.), zwanej dalej „k.p.c.”.

Należy podkreślić, że w zakresie wspomnianych regulacji k.p.c. został w ostatnim czasie dwukrotnie znowelizowany za pośrednictwem następujących aktów prawnych:

• ustawy z dnia 22 marca 2018 r. o komornikach sądowych (Dz.U. poz. 771),
• ustawy z dnia 6 marca 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu poprawy skuteczności egzekucji świadczeń alimentacyjnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 2432).

Zmiany wynikające ze wskazanych nowelizacji uwzględniono w adekwatnym stopniu w treści niniejszego punktu.

Zakres egzekucji z wynagrodzenia za pracę

Wynagrodzenie ze stosunku pracy podlega egzekucji w zakresie określonym w przepisach k.p. (art. 833 § 1 k.p.c.). Oznacza to zatem odesłanie do odpowiednich zapisów Rozdziału II Działu 3 k.p.(na ten temat patrz: pkt 11 tego rozdz.). Należy ponadto podkreślić, że przepisy art. 87 i art. 87¹ k.p. (omówiono te regulacje w pkt 11 niniejszego rozdziału) stosuje się odpowiednio do zasiłków dla bezrobotnych, dodatków aktywizacyjnych, stypendiów oraz dodatków szkoleniowych wypłacanych na podstawie ustawy z dn. 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2018 r. poz. 1265, z późn. zm.).

Przepisy art. 87 i art. 87¹ k.p. stosuje się także do dochodów (uposażeń) posłów i senatorów, należności członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i ich domowników z tytułu pracy w spółdzielni, wynagrodzeń członków spółdzielni pracy.

Przywołane zapisy kodeksowe, czyli art. 87 i art. 87¹, mają również odpowiednie zastosowanie do wszystkich świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania albo stanowiących jedyne źródło dochodu dłużnika będącego osobą fizyczną. Ograniczeń, o których mowa, nie stosuje się natomiast do wierzytelności członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych z tytułu udziału w dochodach spółdzielni przypadających im od wniesionych do spółdzielni wkładów (wierzytelności te egzekwowane są w całości).

Spod egzekucji wyłączone są m.in.:

• sumy i świadczenia w naturze wyasygnowane na pokrycie wydatków lub wyjazdów w sprawach służbowych, przy czym dotyczy to również wypłat i świadczeń w naturze, które zostały już wypłacone lub wydane (art. 831 § 1 pkt 1 i § 2 k.p.c.),
• 50% kwot diet przysługujących z tytułu podróży służbowych – jeżeli egzekucja ma na celu zaspokojenie roszczeń z tytułu alimentów, w tym należności budżetu państwa z tytułu świadczeń wypłacanych w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów,
• należności wypłacone w związku ze śmiercią tytułem zapomogi lub jednorazowego zaopatrzenia pod jakąkolwiek nazwą albo z tytułu ubezpieczenia na pokrycie kosztów pogrzebu; należności, o których mowa, podlegają egzekucji tylko na zaspokojenie kosztów pogrzebu (art. 832 k.p.c.),
• świadczenie integracyjne w rozumieniu ustawy z dn. 13.06.2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz.U. z 2019 r. poz. 217),
• świadczenia alimentacyjne, świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów, świadczenia rodzinne, dodatki rodzinne, pielęgnacyjne, porodowe, dla sierot zupełnych, zasiłki dla opiekunów, świadczenia z pomocy społecznej, oraz świadczenie wychowawcze i jednorazowe świadczenie, o którym mowa w art. 10 ustawy z dn. 04.11.2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem” (Dz.U. z 2019 r. poz. 473 ) (art. 833 § 6 k.p.c.).

 

Świadczenia pieniężne przewidziane w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym i rentowym egzekwowane są na zasadach określonych w art. 140–144 ustawy z dn. 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 1270, z późn. zm.), z uwzględnieniem regulacji zawartych w k.p.c. oraz w ustawie z dn. 17.06.1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz.U. z 2018 r. poz. 1314, z późn. zm.).

W przypadku gdy dłużnik otrzymuje dochody podlegające egzekucji z kilku źródeł, podstawę kwoty objętej egzekucją stanowi suma wszystkich dochodów (art. 835 k.p.c.). Powyższej zasady nie stosuje się jednak, jeżeli wykonawczy tytuł egzekucyjny odnosi się do określonego dochodu, nie dotycząc pozostałych otrzymywanych przez dłużnika.

Wierzyciel jest jednakże uprawniony do skierowania wniosku o egze-kucję z dochodu nieobjętego postępowaniem egzekucyjnym, jeżeli kwo-ta dochodu objętego tytułem egzekucyjnym jest niewystarczająca na zaspokojenie danego świadczenia.

Czynności komornicze związane z zajęciem wynagrodzenia oraz obowiązki pracodawcy w tym zakresie

Co do zasady egzekucja z wynagrodzenia za pracę należy do komornika przy sądzie rejonowym ogólnej właściwości dłużnika, czyli wg miejsca zamieszkania dłużnika. W przypadku alimentów lub renty alimentacyjnej wniosek o wszczęcie egzekucji można zgłosić również do komornika sądu właściwego ze względu na miejsce zamieszkania wierzyciela. Komornik ten jest obowiązany zawiadomić o wszczęciu egzekucji komornika sądu ogólnej właściwości dłużnika. Zawiadomiony komornik zażąda przekazania mu sprawy wraz ze ściągniętymi kwotami, jeżeli wskutek dalszych zajęć suma uzyskana ze wszystkich egzekucji nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich wierzycieli. W razie gdy dokonane zostało zajęcie wynagrodzenia za pracę lub wierzytelności, równocześnie z przekazaniem sprawy komornik zawiadamia pracodawcę, dłużnika, względnie wierzyciela zajętych wierzytelności, że dalszych wpłat należy dokonywać komornikowi, któremu sprawę przekazano.

W odniesieniu do egzekucji dotyczącej alimentów bądź renty mającej charakter alimentów, wierzyciel – kierując wniosek o wszczęcie egzekucji – nie ma obowiązku wskazywać sposobu egzekucji, ani majątku dłużnika, z którego ma być prowadzona (w takim wypadku uważa się, że wniosek dotyczy wszystkich dopuszczalnych egzekucji, z wyjątkiem egzekucji z nieruchomości).

Do egzekucji z wynagrodzenia za pracę komornik przystępuje przez jego zajęcie. W związku z tym komornik zawiadamia dłużnika, że do wysokości egzekwowanego świadczenia i aż do pełnego pokrycia długu nie wolno mu odbierać wynagrodzenia (poza częścią wolną od zajęcia) ani rozporządzać nim w żaden inny sposób.

W art. 881 § 2 k.p.c. sprecyzowano pojęcie wynagrodzenia objętego zajęciem komorniczym – zgodnie z tym przepisem postępowanie egzekucyjne dotyczy w szczególności:

• periodycznego wynagrodzenia za pracę,
• wynagrodzenia za prace zlecone,
• nagród i premii przysługujących dłużnikowi za okres jego zatrudnienia,
• zysku lub udziału w funduszu zakładowym związanym ze stosunkiem pracy oraz wszelkich innych funduszach pozostających w związku ze stosunkiem pracy.

Komornik wzywa pracodawcę, aby w granicach poza częścią wolną od potrąceń oraz do wysokości egzekwowanego świadczenia i aż do pełnego pokrycia długu – nie wypłacał dłużnikowi żadnego świadczenia, lecz przekazywał zajęte wynagrodzenie:

• bezpośrednio wierzycielowi egzekwującemu, zawiadamiając komornika o pierwszej wypłacie, albo
• komornikowi – w przypadku, gdy do wynagrodzenia jest lub zostanie w dalszym toku postępowania egzekucyjnego skierowana jeszcze inna egzekucja, a wynagrodzenie w części wymagalnej nie wystarcza na pokrycie wszystkich egzekwowanych świadczeń wymagalnych.

Stosownie do okoliczności komornik może wezwać pracodawcę do przekazywania mu zajętego wynagrodzenia bezpośrednio, pouczając zarazem pracodawcę o skutkach niezastosowania się do wezwania.

Zgodnie z art. 883 § 1 k.p.c. zajęcie jest dokonane z chwilą doręczenia wezwania dłużnikowi zajętej wierzytelności.

Dłużnik może żądać umorzenia egzekucji co do świadczeń wymagalnych w przyszłości, jeżeli wykona łącznie następujące czynności:

1)  uiści wszystkie świadczenia wymagalne,

2)  złoży na rachunek depozytowy Ministra Finansów sumę równającą się sumie świadczeń periodycznych za 6 miesięcy, z równoczesnym umocowaniem komornika do podejmowania tej sumy.

Komornik skorzysta z umocowania, o którym mowa w pkt 2, gdy stwierdzi, że dłużnik popadł w zwłokę z uiszczaniem świadczeń wy-magalnych. Skorzystanie z umocowania oznacza wszczęcie egzekucji z urzędu.

Zajęcie wynagrodzenia za pracę ma ten skutek, że w stosunku do wierzyciela egzekwującego nieważne są rozporządzenia wynagrodzeniem przekraczające część wolną od zajęcia, dokonane po jego zajęciu, a także przed zajęciem – jeżeli wymagalność wynagrodzenia następuje po zajęciu.

W toku czynności związanych z zajęciem wynagrodzenia za pracę, komornik wzywa pracodawcę, aby w ciągu tygodnia:

a) przedstawił za okres 3 miesięcy poprzedzających zajęcie, za każdy miesiąc oddzielnie, zestawienie periodycznego wynagrodzenia dłużnika za pracę oraz odrębnie jego dochodu z wszelkich innych tytułów,

b) podał, w jakiej kwocie i w jakich terminach zajęte wynagrodzenie będzie przekazywane wierzycielowi,

c) w razie istnienia przeszkód do wypłacenia wynagrodzenia za pracę złożył oświadczenie o rodzaju tych przeszkód, a w szczególności podał, czy inne osoby roszczą sobie prawa, czy i w jakim sądzie toczy się sprawa o zajęte wynagrodzenie i czy oraz o jakie roszczenia została skierowana do zajętego wynagrodzenia egzekucja przez innych wierzycieli.

Pracodawca obowiązany jest do niezwłocznego zawiadomienia
komornika oraz wierzyciela o każdej zmianie wymienionych powyżej okoliczności.

Postępowanie egzekucyjne w razie zmian dotyczących statusu pracowniczego dłużnika

Przepis zawarty w art. 884 § 1 k.p.c. stanowi gwarancję kontynuowania egzekucji w sytuacji, gdy doszło do zmian w relacji prawnej łączącej dłużnika będącego pracownikiem lub zleceniobiorcą z pracodawcą.

Zajęcie wynagrodzenia obowiązuje nadal, choćby po zajęciu nawiązano z dłużnikiem nowy stosunek pracy lub zlecenia albo choćby doszło do przejścia zakładu pracy na innego pracodawcę, jeżeli wiedział on o zajęciu.

W kolejnych regulacjach wymienionego przepisu (§ 2 i § 3) określono obowiązki pracodawcy w przypadku zmiany podmiotu zatrudniającego pracownika będącego dłużnikiem. W razie rozwiązania stosunku pracy z dłużnikiem dotychczasowy pracodawca czyni wzmiankę o zajęciu należności w wydanym dłużnikowi świadectwie pracy, a jeżeli nowy pracodawca dłużnika jest mu znany, przesyła temu pracodawcy zawiadomienie komornika i dokumenty dotyczące zajęcia wynagrodzenia oraz powiadamia o tym komornika i dłużnika, przeciwko któremu toczy się postępowanie egzekucyjne.

Wzmianka w świadectwie pracy powinna zawierać:

• oznaczenie komornika, który zajął należność,
• numer sprawy egzekucyjnej,
• wskazanie wysokości potrąconych już kwot.

Informacje, o których mowa, zamieszcza się w ust. 7 świadectwa pracy, którego pomocniczy wzór stanowi załącznik do rozp. MRPiPS z dn. 30.12.2016 r. w sprawie świadectwa pracy (Dz.U. z 2018 r. poz. 1289; aktualny wzór nin. formularza opublikowano w Dziale 5 zbioru, w części Druki „ogólne” (poz. 7).

Przesłanie zawiadomienia komornika (przez dotychczasowego praco-dawcę) ma skutki zajęcia należności dłużnika u nowego pracodawcy od chwili dojścia zawiadomienia do tego pracodawcy.

W omawianych okolicznościach określone obowiązki ciążą także na nowym pracodawcy dłużnika, któremu pracownik przedstawi świadectwo pracy ze wzmianką o zajęciu należności. W takim przypadku nowy pracodawca zawiadamia o zatrudnieniu pracownika poprzedniego pracodawcę (który wydał świadectwo pracy) oraz wskazanego we wzmiance komornika. Jeżeli nowy pracodawca – któremu pracownik nie okazał świadectwa pracy – dowie się, gdzie pracownik był przedtem zatrudniony, obowiązany jest zawiadomić poprzedniego pracodawcę o jego zatrudnieniu, chyba że pracownik przedstawi zaświadczenie tego pracodawcy stwierdzające, że jego należności nie były zajęte.

Obowiązek powiadomienia komornika o zmianie pracodawcy obciąża również dłużnika. O obowiązku tym oraz o skutkach jego zaniedbania dłużnik powinien być pouczony przy zawiadomieniu go o zajęciu wynagrodzenia za pracę.

Postępowanie w przypadku zbiegu egzekucji sądowej
i administracyjnej

Stosownie do postanowień  art. 882¹ k.p.c. w razie zbiegu egzekucji sądowej i administracyjnej, w przypadku gdy wynagrodzenie nie wystarcza na pokrycie wszystkich egzekwowanych należności, pracodawca dokonuje wypłat na rzecz sądowego albo administracyjnego organu egzekucyjnego, który pierwszy dokonał zajęcia, a w razie niemożności ustalenia tego pierwszeństwa – na rzecz organu, który dokonał zajęcia na poczet należności w wyższej kwocie. Ponadto pracodawca niezwłocznie zawiadamia o zbiegu egzekucji właściwe organy egzekucyjne, wskazując datę doręczenia zawiadomień o zajęciach dokonanych przez te organy i wysokość należności, na poczet których zostały dokonane zajęcia, o czym komornik poucza pracodawcę, dokonując zajęcia.

Sankcje wynikające z zaniechania lub zaniedbania obowiązków przewidzianych w postępowaniu egzekucyjnym

Zgodnie z nowym brzmieniem art. 886 § 1 k.p.c., pracodawcy, który:

• nie wykonał obowiązków określonych w art. 881 § 3 i 4 k.p.c., tzn. nie powstrzymał się od niewypłacania dłużnikowi, mimo wezwania komornika, żadnego wynagrodzenia – poza kwotą wolną od zajęcia – lecz przekazywał zajęte wynagrodzenie bezpośrednio wierzycielowi egzekucyjnemu, zawiadamiając komornika o pierwszej wypłacie, albo przekazywał zajęte wynagrodzenie komornikowi w wypadku, gdy do wynagrodzenia jest lub zostanie w dalszym toku postępowania egzekucyjnego skierowana jeszcze inna egzekucja, a wynagrodzenie
  w części wymaganej nie wystarcza na pokrycie wszystkich egzekwowanych świadczeń wymagalnych,
• nie złożył, w ciągu tygodnia od wezwania dokonanego przez komornika, oświadczenia o rodzaju istniejących przeszkód do wypłacenia wynagrodzenia (chodzi w szczególności o podanie, czy inne osoby roszczą sobie prawa, czy i w jakim sądzie toczy się sprawa o zajęte wynagrodzenie i czy oraz o jakie roszczenia została skierowana do zajętego wynagrodzenia egzekucja przez innych wierzycieli),
• zaniedbał przesłania dokumentów zajęcia wynagrodzenia nowemu pracodawcy dłużnika, stosownie do art. 884 § 2 i 3 k.p.c

— komornik wymierza grzywnę w wysokości do 5000 złotych. Grzywna jest powtarzana, jeżeli pracodawca nadal uchyla się od wykonania tych czynności w dodatkowo wyznaczonym terminie.

Jeżeli pracodawcą nie jest osoba fizyczna, grzywnie podlega pracownik lub wspólnik odpowiedzialny za wykonanie takiej czynności, a w razie niewyznaczenia pracownika, o którym mowa, bądź niemożności jego ustalenia – osoby uprawnione do reprezentowania pracodawcy. W przypadku gdy pracodawcą jest spółka cywilna – grzywnie podlega którykolwiek ze wspólników.

Grzywnę w wysokości do 5000 zł komornik wymierza również dłużnikowi, który nie powiadomił go o zmianie pracodawcy.

Równolegle do sankcji przewidzianych w przytoczonych przepisach pracodawca, który nie dopełnił określonych obowiązków wynikających z postępowania egzekucyjnego ponosi odpowiedzialność cywilną za szkodę wyrządzoną wierzycielowi powstałą wskutek niewykonania tych obowiązków. Jak wynika z treści art. 886 § 3 k.p.c. pracodawca, który:

• nie zastosował się do wezwania z art. 881 k.p.c. (zakaz wypłaty określonej części wynagrodzenia dłużnikowi, a zamiast tego – przekazanie tej części bezpośrednio wierzycielowi lub dłużnikowi) i art. 882 k.p.c. [przedstawienie zestawienia periodycznego wynagrodzenia dłużnika za okres 3 miesięcy poprzedzających zajęcie oraz podanie kwoty i terminów w jakich zajęte wynagrodzenie będzie przekazane wierzycielowi)
  i b)] lub w inny sposób naruszył obowiązki wynikające z zajęcia bądź
• złożył oświadczenie przewidziane w art. 882 k.p.c. niezgodnie
  z prawdą [oświadczenie o rodzaju przeszkód uniemożliwiających wypłatę wynagrodzenia – w razie zaistnienia takich przeszkód] albo
• dokonał wypłaty zajętej części wynagrodzenia dłużnika

— odpowiada za wyrządzoną przez to wierzycielowi szkodę.

Podstawą dochodzenia przez wierzyciela roszczeń powstałych w rezultacie wymienionych powyżej naruszeń zasad postępowania egzekucyjnego jest wskazanie przez wierzyciela zależności między niewykonaniem bądź wadliwym wykonaniem ustawowych zobowiązań praco-dawcy a zaistniałą szkodą (związek przyczynowo-skutkowy).

Uprawnienia wierzyciela do wykonywania praw i roszczeń dłużnika

Z mocy samego zajęcia wynagrodzenia wierzyciel może wykonywać wszelkie prawa i roszczenia dłużnika. Na żądanie wierzyciela komornik wydaje mu odpowiednie zaświadczenie (art. 887 § 1 k.p.c.).

Powyższy zapis stanowi legitymację dla wierzyciela do występowania przeciwko pracodawcy dłużnika w zakresie uprawnień dłużnika, w tym zwłaszcza mających charakter płacowy.

Wierzyciel wnoszący powództwo przeciwko pracodawcy powinien przy-pozwać dłużnika, przeciwko któremu toczy się postępowanie egzekucyjne, natomiast pozwany pracodawca obowiązany jest podać sądowi wszystkich innych wierzycieli, na rzecz których dochodzona wierzytelność również została zajęta (sąd powiadamia tych wierzycieli w trybie art. 195 k.p.c.).

Wyrok wydany w sprawie jest skuteczny w stosunku do innych wierzycieli (nawet jeśli nie uczestniczyli w procesie). Jednakże w stosunku do wierzycieli, o których sąd nie został powiadomiony, pracodawca nie może powoływać się na wyrok, który zapadł na jego korzyść.

Niezależnie od tego czy dłużnik wniósł powództwo dotyczące uprawnień płacowych jeszcze przed zajęciem wynagrodzenia czy już po dokonaniu tej czynności przez komornika – wierzyciel dysponuje prawem uczestnictwa w sprawie jako powód.

Powództwa wniesione przez wierzycieli rozpatrywane są przez sądy pracy, z tym że wierzyciel nie posiada szczególnych uprawnień w zakresie postępowania w sprawach pracowniczych nadanych przez przepisy k.p.c. pracownikom.

Oprócz przedstawionych możliwości realizacji przez wierzyciela praw dłużnika w ramach procedury sądowej, wierzyciel może również wykonywać wszelkie prawa dłużnika w postępowaniu nieprocesowym (w granicach wynikających z innych ustaw, np. k.p.).

Odbiór dokumentów będących dowodem wierzytelności oraz obowiązek udzielania wierzycielowi wyjaśnień

Zgodnie z brzmieniem art. 888 § 1 k.p.c. na wniosek wierzyciela komornik odbierze dłużnikowi dokumenty stanowiące dowód wierzytelności (dokumenty potwierdzające istnienie stosunku pracy, stosunku służbowego lub wykonywanie innej działalności zarobkowej), a następnie złoży je do depozytu sądowego.

Jeżeli wierzyciel zgłasza wniosek, aby odebranie odbyło się w jego obecności, komornik zawiadamia go o terminie czynności. W razie niestawienia się wierzyciela czynności nie dokonuje się.

Z kolei art. 888 § 3 k.p.c. obciąża dłużnika obowiązkiem – pod rygorem odpowiedzialności za szkodę – udzielenia wierzycielowi wszystkich wyjaśnień potrzebnych do dochodzenia praw przeciwko dłużnikowi zajętej wierzytelności.