Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, osoby współpracujące przy prowadzeniu pozarolniczej działalności podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu i rentowym. Na podstawie art. 13 pkt 5 ww. ustawy okres podlegania tym ubezpieczeniom trwa od rozpoczęcia współpracy do dnia jej zakończenia.

Przedmiotowy akt prawny w art. 8 ust. 11 stanowi m.in. że za osobę współpracującą z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność uważa się małżonka, dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione, rodziców, macochę i ojczyma oraz osoby przysposabiające, jeżeli pozostają z nimi we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracują przy prowadzeniu tej działalności. Zgodnie z art. 18 ust. 8 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 5, stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek. Tym samym przy obliczaniu składek nie ma znaczenia wysokość wynagrodzenia ani wymiaru czasu pracy osoby współpracującej, z wyjątkiem zatrudnienia członka rodziny na podstawie umowy zlecenia. Osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące uważają, że takie rozwiązanie jest dla nich niekorzystne. Według ich oceny podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe powinien stanowić przychód.

W związku z powyższym do MPiPS została skierowana interpelacja (nr 18788), w której zapytano, czy ministerstwo rozważa zmiany w ustalaniu podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe dotyczące osób współpracujących z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność?

W odpowiedzi na interpelację w sprawie ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób współpracujących z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność, podsekretarz stanu w MPiPS Marek Bucior udzielił następujących wyjaśnień.

Zgodnie z treścią art. 18 ust. 8 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, z późn. zm.) podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób prowadzących pozarolniczą działalność oraz osób z nimi współpracujących stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek, ogłoszonego w trybie art. 19 ust. 10 na dany rok kalendarzowy. Składka w nowej wysokości obowiązuje od dnia 1 stycznia do dnia 31 grudnia danego roku.

W myśl art. 18a powołanej ustawy podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób prowadzących pozarolniczą działalność, w okresie pierwszych 24 miesięcy kalendarzowych od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej, stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż 30% kwoty minimalnego wynagrodzenia.

Górna granica wysokości składek na ubezpieczenie emerytalne jest równa dla wszystkich i określona jest w art. 19 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z treścią tego przepisu roczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych w danym roku kalendarzowym nie może być wyższa od kwoty odpowiadającej trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy.

Zatem osoby współpracujące z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność mogą kształtować wysokość swoich składek w granicach określonych przepisami ustawy. Korzystają często z tego uprawnienia, szczególnie w okresie okołoporodowym, czego dowodem są liczne interpelacje i wystąpienia poselskie kwestionujące próby ograniczenia możliwości zawyżania podstaw wymiaru zasiłków, spowodowane radykalnym podwyższeniem podstawy wymiaru składek przez przyszłe matki prowadzące pozarolniczą działalność lub współpracujące przy tej działalności.

Należy przy tym zauważyć, że podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne osób współpracujących przy prowadzeniu pozarolniczej działalności, ustalona na poziomie minimalnym nie niższym niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego, nie jest novum. Regulacja ta obowiązuje bowiem niezmiennie od 1 stycznia 1990 r., wprowadzona najpierw rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego, a następnie przeniesiona do ustawy systemowej. Różnica sprowadza się do tego, czy jest to 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia, czy też przeciętnego wynagrodzenia z poprzedniego kwartału.

Dodatkowo trzeba wskazać, że przeciętna emerytura wypłacana z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w 2012 r. wyniosła 1872,32 zł, a przeciętna emerytura dla osoby prowadzącej pozarolniczą działalność (współpracującej przy prowadzeniu działalności) wypłacana z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w tym samym okresie wyniosła 1306,94 zł. Zatem jak widać z powyższego ustawowo ustalona wysokość składek zapewnia osobom współpracującym przy prowadzeniu pozarolniczej działalności świadczenia niższe w stosunku do przeciętnej emerytury wypłacanej z FUS. Tak samo kształtują się świadczenia rentowe tych osób i renty rodzinne. Ewentualne obniżenie poziomu należnych składek jeszcze bardziej obniżyłoby przysługujące tej grupie ubezpieczonych świadczenia.

Odnosząc się do szczegółów propozycji przedstawionej przez panów posłów, należy wskazać, że pomysł, aby uzależnić podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne od wysokości osiąganego przychodu, był podnoszony również w stosunku do osób prowadzących pozarolniczą działalność i budzi od wielu lat liczne wątpliwości.

Rozwiązania uzależniające wysokość podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne osób prowadzących pozarolniczą działalność budzą istotne wątpliwości w kontekście weryfikacji wysokości przychodu uzyskanego przez osobę prowadzącą działalność, w szczególności w przypadku osób opodatkowanych w formie karty podatkowej. Podatnicy, którzy wybrali tę formę opodatkowania, nie mają obowiązku wykazywania wysokości uzyskanego przychodu z prowadzonej działalności. Dodatkowo terminy dokonywania zapisów w księgach podatkowych i zapłaty składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe są różne. Powyższe kwestie wpisują się w szeroki katalog problemów związanych z ewentualnym uzależnieniem wysokości składek na ubezpieczenia społeczne od przychodu osiąganego przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność. Te same problemy dotyczą osób współpracujących. Dodatkowo, zważywszy że osoba współpracująca współpracuje przy działalności pozarolniczej prowadzonej przez członka rodziny, trudno byłoby ustalić (wydzielić) jej przychód powstały przy prowadzeniu tej działalności.

Aktualnie resort nie planuje zmian w zakresie ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne osób współpracujących przy działalności pozarolniczej.