Dyrektor szkoły publicznej pełni kilka funkcji jednocześnie: jest nauczycielem i menedżerem, pracodawcą i pracownikiem. Jako kierownik samorządowej jednostki organizacyjnej oraz jej przedstawiciel na zewnątrz wypełnia zadania publiczne i administracyjne, jako przełożony zatrudnionych w szkole nauczycieli i innych pracowników – odpowiada za dydaktyczny i wychowawczy poziom szkoły oraz wyniki kształcenia.

Omówienie kompetencji dyrektora szkoły wypada zacząć od krótkiej charakterystyki prawnej pozycji dyrektora w systemie oświaty.

Status prawny dyrektora szkoły

Dyrektor szkoły, co do zasady, jest nauczycielem mianowanym lub dyplomowanym zatrudnionym w szkole, któremu powierzono to stanowisko (art. 62 ust. 1 u.p.o.). Akt powierzenia, choć wywołuje określone skutki w sferze stosunku pracy nauczyciela, nie jest aktem nawiązania stosunku pracy; analogicznie – odwołanie nauczyciela z funkcji dyrektora nie prowadzi do rozwiązania stosunku pracy zawartego na podstawie mianowania. Powierzenie stanowiska dyrektora jest natomiast równoznaczne z nałożeniem na nauczyciela, za jego zgodą, dodatkowych obowiązków i przyznaniem mu dodatkowych uprawnień.

O ile w powyższej kwestii nie ma wątpliwości, o tyle nie jest od nich wolne zagadnienie prawnej pozycji dyrektora szkoły jako pracownika. Akt powierzenia prowadzi bowiem do powstania specyficznej relacji między organem prowadzącym szkołę a nauczycielem, który obejmuje stanowisko dyrektora. Dyrektor szkoły samorządowej jest kierownikiem jednostki organizacyjnej j.s.t., jednak jego pracodawcą pozostaje szkoła. Brak dostatecznie jasnych regulacji opisujących stosunki między oboma podmiotami oraz sprzeczne niejednokrotnie orzecznictwo sądów administracyjnych znacząco utrudniają precyzyjne ujęcie tego tematu.

Jako miarodajne w tej materii można potraktować stanowisko zaprezentowane w piśmie MEN z dn. 24.05.2001 r. (DK-WPP-1100-248/ ZP/01). Stwierdza się w nim, że:

Zatrudnianie i zwalnianie kierowników gminnych jednostek organizacyjnych przez zarząd gminy, stosownie do postanowień art. 30 ust. 2, pkt 5 ustawy o samorządzie gminnym, w żadnym razie nie oznacza, że zarząd przez powołanie dyrektora uzyskuje względem niego kompetencje w zakresie, w jakim przepisy prawa pracy upoważniają pracodawcę do kierowania pracą podporządkowanych mu pracowników. Dyrektor szkoły jest pracownikiem szkoły, a nie zarządu gminy i szkoła jako jednostka organizacyjna zatrudniająca pracowników jest jego pracodawcą, w rozumieniu art. 3 ustawy k.p. Dyrektor zajmuje najwyższą pozycję w strukturze organizacyjnej szkoły i z tego względu jego pracownicze podporządkowanie ma inną treść niż podporządkowanie pozostałych pracowników. Nie ma nad sobą bezpośredniego przełożonego, kierującego jego pracą. W tę rolę nie wchodzi zarząd gminy, ponieważ przepisy prawa wyposażają go tylko w niektóre kompetencje pracodawcy względem dyrektora szkoły (powierzenia stanowiska i odwołania z tego stanowiska). (…) Z przepisu art. 34b u.s.o. wynika, że organ prowadzący szkołę może ingerować w działalność szkoły wyłącznie w zakresie i na zasadach określonych w ustawie. Jednocześnie przepis art. 34a u.s.o. stanowi, że organ prowadzący szkołę sprawuje nadzór nad jej działalnością w zakresie spraw finansowych i administracyjnych. Ustawa o systemie oświaty nie zawiera więc przesłanek, które uzasadniałyby stwierdzenie, iż zarząd gminy jest również „kierownikiem” dyrektora szkoły jako pracownika.

Kompetencje dyrektora szkoły

Z uwagi na szerokie spektrum zagadnień, jakie obejmuje działalność dyrektora szkoły, w poniższym omówieniu zaprezentowane zostały jedynie najważniejsze obowiązki i uprawnienia dyrektora wynikające z przepisów ustaw: Prawo oświatowe (u.p.o.), Karta Nauczyciela i ustawa o systemie oświaty. Szczegółowo zadania dyrektorów szkół określają odpowiednie przepisy wykonawcze.

Do głównych obszarów działalności dyrektora szkoły należą: zarządzanie pracą szkoły, kierowanie zakładem pracy, sprawowanie nadzoru pedagogicznego, awans zawodowy nauczycieli, inne czynności związane z procesem dydaktyczno-wychowawczym.

Kompetencje w zakresie zarządzania szkołą

Dyrektor – jako kierownik samorządowej jednostki organizacyjnej, jaką jest szkoła (placówka) – kieruje jej działalnością i reprezentuje ją na zewnątrz (art. 68 ust. 1 pkt 1 u.p.o.). Współdziała ze szkołami wyższymi w organizacji praktyk pedagogicznych, a także stwarza warunki do działania w szkole lub placówce: wolontariuszy, stowarzyszeń i innych organizacji, w szczególności organizacji harcerskich, których celem statutowym jest działalność wychowawcza lub rozszerzanie i wzbogacanie form działalności dydaktycznej, wychowawczej, opiekuńczej i innowacyjnej szkoły (art. 68 ust. 1 pkt 8 i 9 u.p.o.).

W zakresie spraw administracyjno-finansowych dyrektor szkoły dysponuje środkami określonymi w planie finansowym szkoły zaopiniowanym przez radę szkoły i ponosi odpowiedzialność za ich prawidłowe wykorzystanie. Może też organizować administracyjną, finansową i gospodarczą obsługę szkoły (art. 68 ust. 1 pkt 5 u.p.o.).

Dyrektor posiada kompetencje w zakresie kształtowania struktury organizacyjnej szkoły. Jeżeli w szkole utworzono stanowisko wicedyrektora lub inne stanowiska kierownicze, powierzenia tych stanowisk i odwołania z nich dokonuje dyrektor szkoły, po zasięgnięciu opinii organu prowadzącego, rady szkoły oraz rady pedagogicznej (art. 64 ust. 1 u.p.o.). Trzeba dodać, że zgodnie z art. 97 ust. 1 i 2 u.p.o. w szkole, która liczy co najmniej 12 oddziałów, tworzy się stanowisko wicedyrektora. Dyrektor szkoły, za zgodą organu prowadzącego szkołę, może tworzyć dodatkowe stanowiska wicedyrektorów lub inne stanowiska kierownicze. Analogicznie, w placówce, w której zgodnie z ramowym statutem może być utworzone stanowisko wicedyrektora i inne stanowiska kierownicze, powierzenia tych stanowisk i odwołania z nich dokonuje dyrektor placówki, po zasięgnięciu opinii organu prowadzącego, rady placówki oraz rady pedagogicznej (art. 65 ust. 1 u.p.o.). Innym obowiązkiem dyrektora szkoły jest ustalenie – w porozumieniu z organem prowadzącym – warunków korzystania ze stołówki szkolnej, w tym wysokości opłat za posiłki (art. 106 ust. 3 u.p.o.).

Dyrektor szkoły odpowiada za jakość świadczonych przez szkołę usług edukacyjnych. Jego obowiązkiem jest zapewnić – w miarę możliwości – odpowiednie warunki organizacyjne do realizacji zadań dydaktycznych i opiekuńczo-wychowawczych oraz pomoc nauczycielom w realizacji ich zadań i doskonaleniu zawodowym (art. 7 ust. 2 pkt 4 i 5 KN). Zadania dyrektora w tym zakresie precyzuje m.in. rozp. MEN z dn. 17.12.2010 r. w sprawie podstawowych warunków niezbędnych do realizacji przez szkoły i nauczycieli zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych oraz programów nauczania (Dz.U. z 2011 r. Nr 6, poz. 23). Dyrektor ma obowiązek ustalić szczegółowy wykaz materiałów niezbędnych do wykonywania czynności wchodzących w zakres obowiązków nauczycieli, stosownie do specyfiki danej placówki. W zakresie kompetencji dyrektora mieści się także podejmowanie decyzji o zakupie do zbiorów biblioteki szkolnej podręczników i czasopism metodycznych, stosownie do zgłoszonych potrzeb nauczycieli (§ 3 i 4 ust. 2 cyt. rozp.).

Dyrektor jako kierownik zakładu pracy

Przepisy art. 68 ust. 5 u.p.o. i art. 7 ust. 1 KN określają dyrektora szkoły odpowiednio jako „kierownika zakładu pracy dla zatrudnionych w szkole lub placówce nauczycieli i pracowników niebędących nauczycie-lami” oraz „przełożonego służbowego wszystkich pracowników szkoły”.

Podejmowanie czynności z zakresu prawa pracy w stosunku do zatrudnionych w szkole nauczycieli i pracowników niepedagogicznych to istotna sfera działalności dyrektora. Dyrektor decyduje w szczególności w sprawach:

• zatrudniania i zwalniania nauczycieli oraz innych pracowników szkoły lub placówki,
• przyznawania nagród oraz wymierzania kar porządkowych nauczycielom i innym pracownikom szkoły lub placówki,
• występowania z wnioskami, po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej i rady szkoły lub placówki, w sprawach odznaczeń, nagród i innych wyróżnień dla nauczycieli oraz pozostałych pracowników szkoły lub placówki.

Powyższe uprawnienia nie przysługują dyrektorom jednooddziałowych przedszkoli oraz kierownikom szkół podstawowych (szkół filialnych) podporządkowanych organizacyjnie innej szkole. Przysługują natomiast odpowiednio organowi prowadzącemu przedszkole lub dyrektorowi szkoły, któremu szkoła filialna jest organizacyjnie podporządkowana.

Zadania z zakresu nadzoru pedagogicznego

W myśl art. 68 ust. 1 pkt 2 u.p.o. dyrektor szkoły sprawuje nadzór pedagogiczny. Obowiązek ten znajduje doprecyzowanie w art. 60 ust. 7 u.p.o., zgodnie z którym dyrektor szkoły sprawuje nadzór pedagogiczny w stosunku do nauczycieli zatrudnionych w tej szkole, a w szkołach i placówkach prowadzących kształcenie zawodowe oraz u pracodawców, u których jest organizowana praktyczna nauka zawodu – także w stosunku do instruktorów praktycznej nauki zawodu.

Powyższy obowiązek nie dotyczy osoby niebędącej nauczycielem powołanej na stanowisko dyrektora szkoły przez organ prowadzący, po zasięgnięciu opinii organu sprawującego nadzór pedagogiczny. Osoba ta nie może sprawować nadzoru pedagogicznego, zadania w tym zakresie wykonuje nauczyciel zajmujący inne stanowisko kierownicze w szkole.

Szereg zadań dyrektora szkoły lub placówki związanych jest z nadzorem pedagogicznym sprawowanym przez kuratorium oświaty. Dyrektor, w terminie 7 dni od dnia otrzymania zaleceń z kuratorium oświaty, może zgłosić wobec nich zastrzeżenia do organu sprawującego nadzór pedagogiczny. W terminie 30 dni od dnia otrzymania tych zaleceń, a w przypadku wniesienia zastrzeżeń – w terminie 30 dni od dnia otrzymania pisemnego zawiadomienia o nieuwzględnieniu zastrzeżeń, dyrektor ma obowiązek powiadomić organ sprawujący nadzór pedagogiczny o sposobie realizacji zaleceń, a organ prowadzący – o otrzymanych zaleceniach i sposobie ich realizacji (art. 55 ust. 5 i 6 u.p.o.).

W przypadku stwierdzenia niedostatecznych efektów kształcenia lub wychowania w szkole organ sprawujący nadzór pedagogiczny poleca jej dyrektorowi opracowanie, w uzgodnieniu z organem prowadzącym, programu i harmonogramu poprawy efektywności kształcenia lub wychowania. Program musi uwzględniać uwagi i wnioski zgłoszone przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny (art. 56 ust. 2 u.p.o.).

Na dyrektorze szkoły ciąży też obowiązek sprawozdawczy. W myśl art. 69 ust. 7 u.p.o. dyrektor szkoły lub placówki przedstawia radzie pedagogicznej, nie rzadziej niż dwa razy w roku szkolnym, ogólne wnioski wynikające ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego oraz informacje o działalności szkoły.

Zgodnie z art. 7 ust. 1 i ust. 2 pkt 2 KN dyrektor szkoły jest przewodniczącym rady pedagogicznej i odpowiada za realizację zadań zgodnie z uchwałami rady pedagogicznej i rady szkoły, podjętymi w ramach ich kompetencji stanowiących, oraz zarządzeniami organów nadzorujących szkołę. Jednocześnie art. 71 ust. 1 u.p.o. zobowiązuje dyrektora szkoły do wstrzymania wykonania uchwał rady pedagogicznej, jeżeli są one niezgodne z przepisami prawa. O takim wypadku dyrektor niezwłocznie zawiadamia organ prowadzący szkołę oraz organ sprawujący nadzór pedagogiczny (art. 71 ust. 2 u.p.o.).

Wreszcie, stosownie do art. 6a ust. 5 KN, dyrektor szkoły dokonuje oceny pracy nauczyciela.

Kompetencje w zakresie awansu zawodowego nauczycieli

Dyrektor szkoły wypełnia szereg zadań z zakresu awansu zawodowego nauczycieli, w tym m.in.:

• nadaje nauczycielowi stażyście stopień nauczyciela kontraktowego lub odmawia jego nadania w drodze decyzji administracyjnej (art. 9b ust. 4 pkt 1 i ust. 6 KN),
• zatwierdza plan rozwoju zawodowego nauczyciela (art. 9c ust. 3 KN),
• przydziela nauczycielowi stażyście i nauczycielowi kontraktowemu opiekuna stażu (art. 9c ust. 4 KN),
• powołuje komisję egzaminacyjną dla nauczycieli ubiegających się o awans na stopień nauczyciela kontraktowego (art. 9g ust. 1 KN),
• bierze udział w pracach komisji egzaminacyjnych i komisji kwalifikacyjnej (art. 9g ust. 1, 2 i 3 KN),
• prowadzi rejestr zaświadczeń o zdaniu egzaminu wydanych przez komisję egzaminacyjną powołaną dla nauczycieli stażystów (art. 9g ust. 9 KN).

Dyrektor może skrócić staż nauczycielowi, który z dniem nawiązania stosunku pracy w szkole uzyskał stopień nauczyciela kontraktowego w trybie art. 9a ust. 3 KN. Jeżeli nauczyciel ten ubiega się o stopień nauczyciela mianowanego, jego staż może zostać skrócony przez dyrektora szkoły do roku i 9 miesięcy (art. 9c ust. 2 KN).

Zgody dyrektora szkoły wymaga też podjęcie dodatkowego stażu w wymiarze 9 miesięcy przez nauczyciela, który nie uzyskał akceptacji komisji kwalifikacyjnej lub nie zdał egzaminu przed komisją egzaminacyjną (art. 9g ust. 8 KN).

Inne obowiązki związane z procesem dydaktyczno-wychowawczym

Do pozostałych obowiązków dyrektora, które ogólnie można określić jako związane z procesem dydaktyczno-wychowawczym, należy m.in.:

• sprawowanie opieki nad uczniami oraz tworzenie warunków harmonijnego rozwoju psychofizycznego poprzez aktywne działania pro-zdrowotne (art. 68 ust. 1 pkt 3 u.p.o.),
• realizowanie uchwał rady szkoły lub placówki oraz rady pedagogicznej, podjętych w ramach ich kompetencji stanowiących (art. 68 ust. 1 pkt 4 u.p.o.),
• tworzenie warunków do rozwijania samorządnej i samodzielnej pracy uczniów i wychowanków (art. 7 ust. 2 pkt 3 KN),
• zapewnienie bezpieczeństwa uczniom i nauczycielom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę (art. 68 ust. 1 pkt 6 u.p.o. i art. 7 ust. 2 pkt 6 KN),
• odpowiedzialność za realizację zaleceń wynikających z orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego ucznia (art. 68 ust. 1 pkt 10 u.p.o.),
• współpraca z pielęgniarką albo higienistką szkolną, lekarzem i lekarzem dentystą, sprawującymi profilaktyczną opiekę zdrowotną nad dziećmi i młodzieżą, w tym udostępnianie imienia, nazwiska i numeru PESEL ucznia celem właściwej realizacji tej opieki (art. 68 ust. 1 pkt 11 u.p.o.).

Dyrektor szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe, z wyjątkiem szkoły artystycznej, w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę ustala zawody, w których kształci szkoła, po zasięgnięciu opinii powiatowej i wojewódzkiej rady rynku pracy co do zgodności z potrzebami rynku pracy (art. 68 ust. 7 u.p.o.).

Dyrektor szkoły corocznie podaje do publicznej wiadomości zestaw podręczników lub materiałów edukacyjnych oraz materiały ćwiczeniowe obowiązujące w danym roku szkolnym (art. 22ab ust. 6 u.s.o.), a także, po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej, dopuszcza do użytku w danej szkole zaproponowany przez nauczyciela lub zespół nauczycieli program wychowania przedszkolnego lub program nauczania (art. 22a ust. 6 u.s.o.). Dyrektor szkoły odpowiada za uwzględnienie w ww. programach całości podstawy programowej odpowiedniej dla danego etapu edukacyjnego. Ponadto zadaniem dyrektora szkoły – zgodnie z art. 22b u.s.o. – jest podejmowanie wszelkiego rodzaju działań organizacyjnych umożliwiających obrót używanymi podręcznikami na terenie szkoły.

Obecnie dyrektor nie jest zobowiązany do wprowadzenia jednolitego stroju, może to jednak uczynić z własnej inicjatywy lub na wniosek organów szkoły, zgodnie z art. 100 u.p.o. W przypadku wprowadzenia obowiązku noszenia przez uczniów jednolitego stroju na terenie szkoły dyrektor, w uzgodnieniu z radą rodziców i po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej i samorządu uczniowskiego, określa wzór „mundurka”.

Na dyrektorach szkół spoczywają również określone obowiązki informacyjno-kontrolne. Dotyczą one w szczególności nadzoru nad spełnianiem obowiązku przedszkolnego i szkolnego (kontrola spełniania przez młodzież obowiązku nauki należy do kompetencji gmin).

Dyrektorzy szkół podstawowych kontrolują spełnianie obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego i obowiązku szkolnego przez dzieci zamieszkałe w obwodzie szkoły (art. 33 ust. 2 i art. 41 ust. 1 u.p.o.). W ramach tej kontroli dyrektorzy nadzorują realizację przez rodziców obowiązku:

• dopełnienia czynności związanych ze zgłoszeniem dziecka do szkoły,
• zapewnienia regularnego uczęszczania dziecka na zajęcia szkolne,
• informowania, w terminie do 30 września każdego roku, dyrektora szkoły podstawowej, w obwodzie których dziecko mieszka, o realizacji obowiązku szkolnego spełnianego w sposób określony w art. 36 ust. 10 lub 11 u.p.o.

Dyrektorzy szkół podstawowych oraz rodzice zobowiązani zostali do współdziałania w zakresie zapewnienia dziecku warunków umożliwiających przygotowanie się do zajęć szkolnych oraz zagwarantowania dziecku warunków umożliwiających spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą, określonych w stosownym zezwoleniu.

Dyrektorzy publicznych i niepublicznych przedszkoli i szkół podstawowych, w których zorganizowano oddziały przedszkolne, mają obowiązek powiadomić dyrektora szkoły, w obwodzie której dziecko mieszka, o spełnianiu przez dziecko obowiązku przygotowania przedszkolnego w przedszkolu, oddziale przedszkolnym w szkole podstawowej lub w innej formie wychowania przedszkolnego oraz o zmianach w tym zakresie. Dyrektorzy publicznych szkół podstawowych prowadzą także ewidencję spełniania przez dzieci obowiązku szkolnego.

Szczególny rodzaj obowiązku informacyjnego spoczywa na dyrektorach niepublicznych i publicznych szkół podstawowych, szkół specjalnych i ośrodków, o których mowa w art. 2 pkt 7 u.p.o., prowadzonych przez osoby fizyczne lub osoby prawne niebędące j.s.t., którym to szkołom nie ustalono obwodów. Zgodnie z art. 36 ust. 13 u.p.o. dyrektorzy tych szkół i placówek zobowiązani są – w razie przyjęcia ucznia do szkoły – do powiadomienia o tym fakcie dyrektora publicznej szkoły podstawowej, w której obwodzie uczeń mieszka, oraz informowania go o spełnianiu przez ucznia obowiązku szkolnego.

Przedstawiona powyżej zasada ma również zastosowanie odpowiednio do dyrektora publicznej szkoły podstawowej o ustalonym obwodzie, który przyjął do szkoły ucznia zamieszkującego w obwodzie innej szkoły publicznej.

Wskazania wymaga także fakt, że dyrektorzy publicznych i niepublicznych szkół ponadpodstawowych mają obowiązek powiadomić wójta gminy (burmistrza, prezydenta miasta), na terenie której mieszka absolwent szkoły podstawowej, który nie ukończył 18 lat, o przyjęciu go do szkoły albo w celu przygotowania zawodowego, albo na kwalifikacyjny kurs zawodowy, w terminie 14 dni od dnia przyjęcia absolwenta. Dyrektorzy muszą też informować wójta o zmianach w spełnianiu obowiązku nauki przez absolwenta szkoły podstawowej, w terminie 14 dni od dnia powstania tych zmian.

Przyjmowanie do szkoły oraz udzielanie zezwoleń na zmiany w sposobie spełniania obowiązku szkolnego – to kolejna sfera kompetencji dyrektorów szkół. Dyrektor podejmuje decyzje w zakresie:

• wcześniejszego przyjęcia dziecka do szkoły podstawowej (art. 36 ust. 2 u.p.o.),
• odroczenia obowiązku szkolnego, na wniosek rodziców (art. 36 ust. 4 u.p.o.),
• zezwolenia na spełnianie przez dziecko odpowiednio obowiązku, o którym mowa w art. 31 ust. 4 u.p.o., poza przedszkolem, oddziałem przedszkolnym lub inną formą wychowania przedszkolnego oraz obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki poza szkołą (art. 37 ust. 1 u.p.o.),
• skreślenia z listy uczniów w przypadkach określonych w statucie szkoły lub placówki; skreślenie następuje w drodze decyzji na podstawie uchwały rady pedagogicznej, po zasięgnięciu opinii samorządu uczniowskiego; nie dotyczy to ucznia objętego obowiązkiem szkolnym, w uzasadnionych przypadkach uczeń ten, na wniosek dyrektora szkoły, może zostać przeniesiony przez kuratora oświaty do innej szkoły (art. 68 ust. 2 i 3 u.p.o.).

Uprawnienia dyrektora szkoły w zakresie czasu pracy

Z racji sprawowanej funkcji nauczycielowi – dyrektorowi szkoły przysługuje zwolnienie od obowiązku realizacji tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć lub obniżka pensum. Rozmiar obniżek i zasady ich udzielania ustala organ prowadzący, biorąc pod uwagę wielkość i typ szkoły oraz warunki pracy. Organ ten przyznaje też dyrektorowi zwolnienie od realizacji zajęć, o którym wyżej mowa.