Źródła prawa pracy

Prawo pracy to ogół norm prawnych, które kompleksowo regulują zasady postępowania w zakresie stosunku pracy, układów zbiorowych pracy, porozumień, regulaminów i statutów oraz wynikających z tego tytułu praw i obowiązków pracowników, jak również pracodawców. Normy te zawarte są w polskim ustawodawstwie oraz w aktach normatywnych prawa międzynarodowego i Unii Europejskiej.Podstawowym źródłem polskiego prawa pracy jest ustawa z dnia 26.06.1974 r. – Kodeks pracy. Niniejszy akt prawny określa zasady obowiązujące w zakresie nawiązania, przebiegu oraz rozwiązania stosunku pracy. Do podstawowych zagadnień uregulowanych w k.p. należy:

• ustanowienie podstawowych instytucji prawa pracy,
• określenie praw i obowiązków pracodawców oraz pracowników,
• sformułowanie podstawowych zasad prawa pracy,
• wyznaczenie zakresu i sposobu tworzenia innych aktów normatywnych w zakresie prawa pracy,
• rozstrzyganie o sposobie korzystania z k.c., jak również stosowania k.p. poza jego właściwym zakresem.

Unormowania k.p. wyznaczają podstawowy zakres i poziom uprawnień oraz świadczeń pracowniczych mających powszechny charakter, co nie oznacza, że pracodawcy nie mogą zaproponować pracownikom korzystniejszych rozwiązań ustalonych w układzie zbiorowym pracy lub umowie o pracę.

Z kolei na międzynarodowe prawo pracy składa się ogół aktów prawnych ustanowionych przez organizacje międzynarodowe np. ONZ, Międzynarodową Organizację Pracy (MOP), Radę Europy, oraz akty tworzone w wyniku zawarcia dwustronnych lub wielostronnych umów, porozumień albo traktatów zawartych przez RP dotyczących kwestii związanych ze stosunkiem pracy oraz ubezpieczeniami społecznymi. Do najważniejszych aktów międzynarodowego prawa pracy ustanowionych przez ONZ zalicza się: Powszechną Deklarację Praw Człowieka (1948), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966), a także konwencje MOP. Ponadto do aktów międzynarodowego prawa pracy należą niżej wyszczególnione akty prawne, dokumenty, deklaracje i strategie Wspólnot Europejskich:

• Karta Wspólnotowa Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników – akt niemający rangi obowiązującego prawa, jest dokumentem politycznym; ujmuje potrzeby pracowników w kategoriach uprawnień podmiotowych, dotyczy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, standardów pracy, swobody przemieszczania się oraz możliwości konsultacji i udzielania pracownikom kompetentnych informacji, a także równouprawnienia kobiet i mężczyzn na rynku pracy, ochrony dzieci i młodzieży, pomocy dla niepełnosprawnych;
• Karta Praw Podstawowych – przyjęta na szczycie w Nicei w 2000 r. – zawiera prawa polityczne, obywatelskie i socjalne;
• Deklaracja o Prawach Człowieka – dokument mający charakter poli-tycznego oświadczenia Państw Członkowskich, mogącego wpływać na kształtowanie prawa wspólnotowego;
• Europejska strategia zatrudnienia – określa zasady koordynacji działań wszystkich państw członkowskich w zakresie walki z bezrobociem. W oparciu o cztery filary: zatrudnialność, przedsiębiorczość, adaptacyjność i równość szans oraz coroczne wytyczne i rekomendacje Komisji Europejskiej państwa członkowskie przygotowują narodowe strategie zatrudnienia. Strategie te zmierzają w kierunku uelastycznienia przepisów prawa pracy oraz dostosowywania kwalifikacji i umiejętności pracowników do potrzeb rynku;
• akty prawne dotyczące prawa pracy – dyrektywy regulujące prawa pracownicze, ochronę pracy, bezpieczeństwo i higienę pracy, swobodę przepływu pracowników i zabezpieczenie społeczne, politykę równości i zwalczania dyskryminacji, dialog społeczny, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, w ramach którego uzgodniono Wspólny Program Działań na rzecz Zwalczania Wykluczenia Społecznego na lata 2002–2006 – jego celem jest wspieranie współpracy między państwami członkowskimi UE w kwestii skutecznego przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu.

Pracownik

Podmiotem prawa pracy jest pracownik, czyli osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę (art. 2 k.p.).

W rozumieniu ustawy z dn. 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych – zwanej dalej „u.s.u.s.” (Dz.U. Nr 137, poz. 887, z późn. zm.) za pracownika uważa się nie tylko osobę pozostającą w stosunku pracy, ale także osobę wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeśli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy.

Pracodawca

W rozumieniu art. 3 k.p. pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pracowników. Oznacza to zatem, że kodeksowa definicja pojęcia pracodawcy obejmuje:

• osobę fizyczną – w tym także pozbawioną zdolności do czynności prawnych lub mającą ograniczoną zdolność do wykonywania takich czynności, jednak w tych przypadkach wymagane jest ustanowienie reprezentanta odpowiedzialnego za zaciąganie zobowiązań,
• osobę prawną – dokonującą czynności prawnych w zakresie stosunku pracy poprzez swoje organy statutowe (np. przedsiębiorstwa państwowe, spółki z o.o., spółki akcyjne, spółdzielnie),
• jednostkę nieposiadającą osobowości prawnej – pod warunkiem, że nadano jej uprawnienia do nawiązywania i rozwiązywania stosunków pracy (np. urzędy państwowe).

Analogiczną jak w przypadku kodeksowej definicję pojęcia „pracodawca” zawarto w art. 2 ust. 1, pkt 25 ustawy z dn. 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. Nr 99, poz. 1001, z późn. zm.). Zgodnie z tym przepisem, ilekroć w wymienionej ustawie jest mowa o pracodawcy – oznacza to jednostkę organizacyjną, chociażby nie posiadała osobowości prawnej, a także osobę fizyczną, jeżeli zatrudniają one co najmniej jednego pracownika.

W niektórych odrębnych aktach prawnych również występuje pojęcie „pracodawca”, z tym że – w zależności od zakresu danej regulacji – wyrażenie to jest zdefiniowane w odmienny sposób niż w k.p. W art. 4 pkt 2, lit. a) ustawy z dn. 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887, z późn. zm.), zwanej dalej „u.s.u.s.”, określono znaczenie pojęcia „pracodawca” w odniesieniu do obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne. Tak więc płatnikiem składek jest – oprócz innych podmiotów wyszczególnionych w art. 4 u.s.u.s., również pracodawca – w stosunku do pracowników i poborowych odbywających służbę zastępczą oraz jednostka organizacyjna lub osoba fizyczna pozostająca z inną osobą fizyczną w stosunku prawnym uzasadniającym objęcie tej osoby ubezpieczeniami społecznymi, w tym z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym albo pobierania zasiłku macierzyńskiego, z wyłączeniem osób, którym zasiłek macierzyński wypłaca ZUS.

Podmiot działający w imieniu pracodawcy

W przypadku, gdy pracodawcą jest jednostka organizacyjna, czynności w sprawach z zakresu prawa pracy dokonywane są przez podmioty działające w jej imieniu. Takim podmiotem jest osoba lub organ zarządzający jednostką organizacyjną albo inna wyznaczona osoba.

Za pracodawcę będącego osobą fizyczną może również zostać wyznaczony podmiot działający w jego imieniu, jeżeli pracodawca ten nie dokonuje osobiście czynności w sprawach z zakresu prawa pracy.

Maciej Ofierski