Podstawowe prawa pracownika wynikające z przepisów dotyczących organizowania bezpiecznych warunków pracy

Każdy pracownik ma prawo do wykonywania pracy w bezpiecznych i higienicznych warunkach. Powyższa zasada – mająca powszechnie obowiązujący charakter – oznacza, że pracodawca musi zagwarantować pracownikowi >w szczególności:

• systematyczne szkolenia w zakresie bhp (wstępne, stanowiskowe, okresowe, specjalistyczne) odbywające się w czasie pracy i na koszt pracodawcy,
• bezpłatne badania profilaktyczne (wstępne, okresowe i kontrolne), a także opiekę zdrowotną, niezbędną z uwagi na warunki pracy,
• środki higieny osobistej, środki ochrony indywidualnej (niezbędne ze względu na rodzaj wykonywanej pracy) oraz odzież i obuwie robocze spełniające wymagania określone w PN – których koszty zakupu i utrzymania w odpowiednim stanie ponosi pracodawca. W razie używania przez pracowników, za ich zgodą, własnej odzieży i obuwia roboczego, pracodawca wypłaca ekwiwalent pieniężny w wysokości uwzględniającej ich aktualne ceny,
• niezbędne posiłki i napoje profilaktyczne, jeżeli wymagają tego względy profilaktyczne,
• informacje dotyczące ryzyka zawodowego, wiążącego się z wykonywaną pracą oraz zasad ochrony przed zagrożeniami,
• odpowiednią do specyfiki danego zakładu pracy profilaktykę wypadkową i związaną z zapobieganiem chorobom zawodowym,
• wszelkie dostępne środki ochrony w razie zatrudnienia pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym bądź mutagennym albo na działanie szkodliwych czynników biologicznych,
• odpowiednie do rodzaju wykonywanej pracy zaplecze higienicznosanitarne,
• sprawnie działający system pierwszej pomocy oraz możliwość skutecznej ewakuacji w razie wystąpienia zagrożenia dla zdrowia lub życia,
• możliwość wykonywania pracy przy wykorzystaniu maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi, które spełniają wszelkie wymagania m.in. w zakresie znaku bezpieczeństwa CE, ocen zgodności, PN oraz zasad ergonomii,
• możliwość uczestnictwa w odpowiednich warunkach w konsultacjach z zakresu bhp oraz w komisji bhp.

Prawo powstrzymania się od wykonywania pracy

Pracownik dysponuje możliwością odstąpienia od wykonywania pracy, jeżeli występujące w miejscu pracy czynniki stwarzają groźbę dla zdrowia lub życia pracownika bądź innych pracowników, a także osób trzecich.

Zgodnie z art. 210 § 2 k.p., jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, o którym wyżej mowa, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego.

Dodatkowe sprecyzowanie uprawnień pracowniczych w zakresie odstąpienia od świadczenia pracy lub nieprzystąpienia do jej wykonywania zawarto w orzecznictwie SN. Jak wynika z wyroku SN z dn. 19.01.2000 r. pracownik ma prawo powstrzymania się od wykonywania pracy we wskazanym przez pracodawcę pomieszczeniu tylko wówczas, jeżeli warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp lub stwarzają zagrożenie dla jego zdrowia lub życia (I PKN 488/99, OSNP 2001/11/275). W innym wyroku SN pochodzącym z dn. 09.05.2000 r. sędziowie orzekli, że powstrzymanie się pracownika od wykonywania pracy w warunkach nieodpowiadających przepisom bhp nie stanowi naruszenia obowiązku świadczenia pracy, jeżeli pracownik zawiadomił o tym niezwłocznie swojego przełożonego (I PKN 619/99). Ponadto ocena winy pracownika, który wbrew poleceniom przełożonego opuścił stanowisko pracy po 40 godzinach pracy, nie może pomijać obowiązków pracodawcy w zakresie organizowania pracy w sposób zapewniający jej bezpieczne i higieniczne warunki (wyrok SN z dn. 29.06.2000 r. I PKN 718/99, OSNAPiUS 2002/1/120).

Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy (art. 210 § 1 k.p.) lub oddalenia się z miejsca zagrożenia (art. 210 § 2 k.p.) pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia obliczanego jak wynagrodzenie urlopowe, z tym że składniki płacowe ustalane w wysokości przeciętnej przyjmuje się z miesiąca, w którym nastąpiło niewykonywanie pracy.

Pracownik ma również prawo – po uprzednim zawiadomieniu przełożonego – powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej w przypadku, gdy jego stan psycho-fizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób (art. 210 § 4 k.p.). Należy podkreślić, że uprawnienie, o którym mowa, dotyczy pracowników zatrudnionych przy wykonywaniu prac określonych w zał. do rozp. MPiPS z dn. 28.05.1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej (Dz.U. Nr 62, poz. 287).

Decyzję w zakresie braku zdolności wykonywania w danym czasie pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej podejmuje pracownik. Jeżeli samoocena pracownika jest negatywna, stanowi to wystarczającą przesłankę powstrzymania się od wykonywania pracy na podstawie art. 210 § 4 k.p. (pracownik nie jest obowiązany do przedłożenia pracodawcy zaświadczenia lekarskiego potwierdzającego swą niedyspozycję).

Za czas niewykonywania pracy spowodowany powstrzymaniem się od jej świadczenia ze względu na niedostateczną sprawność psychofizyczną – wynagrodzenie nie przysługuje.

Wyłączenie przewidziane w art. 210 § 5 k.p. odnosi się zatem do pracowników, których obowiązki pracownicze polegają na interweniowaniu w sytuacjach gdy istnieje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia ludzkiego oraz gdy powstała realna groźba zniszczenia mienia (służby ratownictwa medycznego, jednostki PSP, jednostki ratownictwa górniczego itp.).

Zakres stosowania przepisu art. 210 § 5 k.p. precyzuje również orzecznictwo SN. Z treści wyroku SN z dn. 15.05.2001 r. wynika, że personelowi lekarsko-pielęgniarskiemu w zakresie obowiązków pracowniczych nie przysługuje uprawnienie do powstrzymania się od wykonywania pracy niebezpiecznej (art. 210 § 5 k.p. w związku z art. 210 § 1 k.p.). Na szpitalu jako pracodawcy spoczywa zwiększone ryzyko odpowiedzialności wobec pracowników personelu medycznego, którzy korzystają z domniemania faktycznego (art. 231 k.p.c.), że do zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby doszło w związku z pracą zawodową (II UKN 395/00, OSNP 2003/3/70). Na zwiększone obowiązki ZOZ w odniesieniu do ochrony zdrowia pracowników zwrócono uwagę w wyroku SN z dn. 13.04.2001 r., sędziowie stwierdzili mianowicie, że zakład opieki zdrowotnej jako pracodawca ma obowiązek zastosowania wszelkich dostępnych środków organizacyjnych i technicznych w celu ochrony zdrowia pracowników (personelu medycznego) przed zakażeniem wirusową chorobą zakaźną w postaci wirusowego zapalenia wątroby typu B (art. 207 k.p.) [I PKN 854/99, OSNP 2001/21/636].

Podstawowe obowiązki pracowników wynikające z przepisów i zasad bhp

Obowiązek przestrzegania przepisów oraz zasad bhp, a także przepisów p.poż. zaliczono do podstawowych powinności pracowniczych (art. 100 § 2 pkt 3 k.p.). Katalog najważniejszych obowiązków pracownika w zakresie bhp zawarto w art. 211 k.p. Zgodnie z tym przepisem pracownik jest w szczególności obowiązany:

• znać przepisy i zasady bhp, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym,

• wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych,

• dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz  o porządek i ład w miejscu pracy,
• stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz obuwia i odzieży roboczej, zgodnie z ich przeznaczeniem,
• poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich. W tym miejscu warto przytoczyć sentencję wyroku SN z dnia 10.05.2000 r. stanowiącą, że zawinione (z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa) niewykonywanie przez pracownika zgodnego z prawem polecenia poddania się kontrolnym badaniom lekarskim, jako naruszające obowiązek polecenia dotyczącego pracy (art. 100 i art. 211 pkt 5 k.p.), może stanowić podstawę niezwłocznego rozwiązania umowy o pracę na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 k.p. (I PKN 642/99, OSNAPiUS 2001/20/619),
• niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie,
• współdziałać z pracodawcą i przełożonym w wypełnianiu obowiązków dotyczących bhp.

Powyższy katalog obowiązków pracowniczych nie ma charakteru zamkniętego – uszczegółowienie i rozwinięcie zawartych w nim dyspozycji stanowi treść niektórych pozostałych przepisów Działu X k.p. oraz regulacji wykonawczych i unormowań zakładowego prawa pracy.

Należy ponadto zwrócić uwagę na szczególnie dużą odpowiedzialność jaka spoczywa na pracownikach szczebla kierowniczego – naruszenie przez pracownika zatrudnionego na stanowisku kierowniczym przepisów (zasad) bhp, zwłaszcza w sposób prowadzący do zagrożenia życia lub zdrowia pracowników, jest przyczyną uzasadniającą wypowiedzenie przez pracodawcę umowy na czas nieokreślony (wyrok SN z dn. 14.09.1998 r., I PKN 322/98, OSNAPiUS 1999/20/641).

Wymaga podkreślenia, że obecnie obowiązki, o których mowa w art. 211 k.p. – w zakresie określonym przez pracodawcę lub inny podmiot organizujący pracę – ciążą również na osobach fizycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub wskazany podmiot, a także na osobach prowadzących na własny rachunek działalność gospodarczą, w zakładzie pracy albo w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę bądź inny podmiot organizujący pracę (art. 3041 k.p.).