Praca w niedziele i święta
W treści niniejszego punktu przedstawiono regulacje ustawowe dotyczące dni wolnych od pracy (niedziel i świąt). Omówiono ponadto przepisy k.p. ustanawiające zakaz pracy w niedziele i święta oraz okoliczności, w których taka praca jest dopuszczalna.
Niedziele i święta – dni ustawowo wolne od pracy
W rozumieniu art. 1519 § 1 k.p. dniami wolnymi od pracy są niedziele i święta określone w przepisach o dniach wolnych od pracy. W powyższej kwestii k.p. odwołuje się zatem do regulacji zawartych w ustawie z dnia 18.01.1951 r. o dniach wolnych od pracy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1920). W art. 1 wymienionej ustawy wyszczególniono święta państwowe i religijne uznane za dni wolne od pracy oraz niedziele.
W poniższej tabeli podano dni wolne od pracy oraz odpowiadające im daty w roku 2022.
Tabela 1
Dni wolne od pracy w roku 2022
| Wyszczególnienie | |
| Dzień wolny od pracy | Dzień i miesiąc wystąpienia dnia wolnego |
| Nowy Rok | 1 stycznia (sobota) |
| Święto Trzech Króli | 6 stycznia (czwartek) |
| pierwszy dzień Wielkiej Nocy | 17 kwietnia (niedziela) |
| drugi dzień Wielkiej Nocy | 18 kwietnia (poniedziałek) |
| Święto Pracy | 1 maja (niedziela) |
| Święto Narodowe Trzeciego Maja | 3 maja (wtorek) |
| pierwszy dzień Zielonych Świątek | 5 czerwca (niedziela) |
| dzień Bożego Ciała | 16 czerwca (czwartek) |
| Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny | 15 sierpnia (poniedziałek) |
| Wszystkich Świętych | 1 listopada (wtorek) |
| Narodowe Święto Niepodległości | 11 listopada (piątek) |
| pierwszy dzień Bożego Narodzenia | 25 grudnia (niedziela) |
| drugi dzień Bożego Narodzenia | 26 grudnia (poniedziałek) |
| niedziele | wg rachuby kalendarzowej |
Aktualnie obowiązujące zapisy ustawy o dniach wolnych od pracy umożliwiają premierowi określenie, w ściśle ustalonych cyt. ustawą okolicznościach, innego niż wyżej wskazane dnia wolnego od pracy, przy czym działanie takie wymaga wydania rozporządzenia. Zgodnie zatem z art. 1a ust. 1 ustawy o dniach wolnych od pracy – w przypadku ogłoszenia stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii, dniem wolnym od pracy jest także dzień określony przez Prezesa Rady Ministrów, w drodze rozporządzenia. Wydając wspomniane rozporządzenie, Prezes RM uwzględnia zapewnienie bezpieczeństwa zdrowotnego na terytorium RP (art. 1a ust. 2 cyt. ustawy).
Należy dodać, że oprócz powyżej wymienionych dni wolnych od pracy (mających powszechnie obowiązujący charakter), niektóre grupy zawodowe korzystają z dodatkowych dni wolnych, tzw. świąt branżowych. Dotyczy to m.in. pracowników oświaty, którzy w dniu 14 października każdego roku obchodzą Dzień Edukacji Narodowej. Zgodnie z art. 74 ustawy z dnia 26.01.1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz.U. z 2021 r. poz. 1762) dzień ten uznaje się za święto wszystkich pracowników oświaty i jest wolny od zajęć lekcyjnych. Ponadto w przepisach zakładowego prawa pracy (u.z.p., regulamin pracy) pracodawca może ustalić inne dodatkowe dni wolne od pracy, niż to przewiduje ustawa z dn. 18.01.1951 r.
Dniami wolnymi od pracy nie są natomiast dwa święta ustanowione w 2005 r., a mianowicie Dzień Solidarności (31.08.) oraz Dzień Papieża Jana Pawła II (16.10.). Wymienione święta nie zostały włączone do katalogu dni wolnych od pracy zawartego w ustawie z dn. 18.01.1951 r. i w związku z tym należy je traktować jako dni robocze.
Identyczna sytuacja dotyczy nowego święta państwowego przypadającego w dniu 27 grudnia (Narodowy Dzień Zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego). Ustawa z dnia 1 października 2021 r. o ustanowieniu Narodowego Dnia Zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego (Dz.U. poz. 2156) wprowadziła wspomniane święto, jednak nie zostało ono uwzględnione w wykazie dni wolnych od pracy, który jest określony w ustawie z dnia 18 stycznia 1951 r.
Definicja pracy w niedzielę i święto
Przepisy k.p. (art. 1519 § 2 k.p.) definiują pracę w niedzielę i święto jako wykonywaną między godziną 6.00 w tym dniu a godziną 6.00 w następnym dniu, w przypadkach, o których mowa w art. 15110 k.p. (patrz: Tabela 2 zamieszczona w dalszej części tego tekstu). Dopuszczalne jest jednocześnie ustalenie przez pracodawcę innych godzin, jeżeli wynika to z potrzeby zapewnienia normalnego toku pracy. W przypadku gdy pracodawca wprowadza inne okresy pracy w niedziele i święta niż to wynika z art. 1519 § 2 k.p., należy to potwierdzić odpowiednio w u.z.p., regulaminie pracy lub obwieszczeniu o czasie pracy.
Okoliczności uzasadniające powierzenie pracy w niedziele i święta oraz zakaz pracy w święta
Dopuszczalność pracy w niedziele i święta uregulowano w art. 15110 k.p. Przepis ten zawiera wyliczenie okoliczności, w których powierzenie pracownikom pracy w niedziele i święta jest dozwolone.
Należy podkreślić, że praca w niedziele i dni świąteczne jest możliwa – na zasadzie wyjątku od ogólnej reguły, zgodnie z którą niedziele i święta są dla pracowników dniami wolnymi od pracy – wyłącznie w przypadkach określonych w art. 15110 k.p. (patrz: zamieszczona poniżej tabela).
Tabela 2
Okoliczności, w których praca w niedziele i święta jest dozwolona
| Wyszczególnienie | |
| Okoliczności uzasadniające powierzenie pracy w niedziele i święta | Podstawa prawna |
| Konieczność prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii | art. 15110 pkt 1 |
| Prace przy niezbędnych remontach | art. 15110 pkt 4 |
| Stosowanie: systemu czasu pracy w ruchu ciągłym, pracy zmianowej oraz pracy weekendowej (świadczenie pracy wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta) |
art. 15110 pkt 2, 3 i 10 |
| Prace w transporcie i w komunikacji | art. 15110 pkt 5 |
| Prace w zakładowych strażach pożarnych i w zakładowych służbach ratowniczych | art. 15110 pkt 6 |
| Prace przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób | art. 15110 pkt 7 |
| Prace w rolnictwie i hodowli | art. 15110 pkt 8 |
| Wykonywanie prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności, w szczególności w:
– zakładach świadczących usługi dla ludności, – gastronomii, – zakładach hotelarskich, – jednostkach gospodarki komunalnej, |
art. 15110 pkt 9 |
| – zakładach leczniczych podmiotów leczniczych i innych placówkach służby zdrowia przeznaczonych dla osób, których stan zdrowia wymaga całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych,- jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz jednostkach organizacyjnych wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej zapewniających całodobową opiekę,- zakładach prowadzących działalność w zakresie kultury, oświaty, turystyki i wypoczynku. |
art. 15110 pkt 9 |
| Wykonywanie prac:
a) polegających na świadczeniu usług z wykorzystaniem środ-ków komunikacji elektronicznej w rozumieniu przepisów b) zapewniających możliwość świadczenia usług, o których mowa w lit. a |
art. 15110 pkt 11 |
Zgodnie art. 1519b k.p. ograniczenia w wykonywaniu pracy w placówkach handlowych w niedziele i święta oraz w dniu 24 grudnia i w sobotę bezpośrednio poprzedzającą pierwszy dzień Wielkiej Nocy określają przepisy ustawy z dnia 10.01.2018 r. o ograniczeniu handlu w niedziele i święta oraz w niektóre inne dni (Dz.U. z 2021 r. poz. 936, ze zm.). Wspomniane regulacje prawne zostały szerzej przedstawione w następnym punkcie tego rozdziału.
Zasady rekompensowania pracy w niedziele i święta
Praca w niedziele i święta, ze względu na swój szczególny charakter, wymaga stosownej rekompensaty.
W pierwszej kolejności pracownikowi, który wykonywał pracę w niedziele i święta w okolicznościach, o których mowa w art. 15110 pkt 1–9 i 11 k.p. oraz w przypadkach wskazanych w ustawie z dnia 10.01.2018 r. o ograniczeniu handlu w niedziele i święta oraz w niektóre inne dni (Dz.U. z 2021 r. poz. 936, ze zm.), należy udzielić dnia wolnego.
W zamian za pracę w niedziele i święta przysługuje zawsze pełny dzień wolny od pracy, bez względu na to, w jakim wymiarze pracownik świadczył pracę w te dni.
Obowiązek rekompensowania pracy w niedziele i święta dniem wolnym od pracy nie dotyczy pracodawców zatrudniających pracowników w systemie tzw. pracy weekendowej, czyli takiego, który przewiduje, iż praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty niedziele i święta.
Zgodnie z art. 15111 § 1 k.p. pracodawca zapewnia pracownikowi inny dzień wolny od pracy:
-
- w zamian za pracę w niedzielę – w okresie 6 dni kalendarzowych poprzedzających lub następujących po takiej niedzieli,
- w zamian za pracę w święto – w ciągu okresu rozliczeniowego.
Jeżeli nie jest możliwe wykorzystanie w powyższych terminach:
- dnia wolnego od pracy w zamian za pracę w niedzielę – pracownikowi przysługuje dzień wolny od pracy do końca okresu rozliczeniowego, a gdy nie ma możliwości udzielenia dnia wolnego w tym terminie – należy wypłacić dodatek do wynagrodzenia w wysokości 100% wynagrodzenia za każdą godzinę pracy w niedzielę,
- dnia wolnego od pracy w zamian za pracę w święto – pracownikowi przysługuje dodatek do wynagrodzenia w wysokości 100% za każdą godzinę pracy w święto.
Warto dodać, że do pracy w święto przypadające w niedzielę stosuje się przepisy dotyczące pracy w niedzielę.
Uprawnienia pracownika w razie nieudzielenia dnia wolnego od pracy w zamian za pracę w niedzielę i święto
Przepisy k.p. nie określają zasad wynagradzania pracownika w sytuacji, w której z powodu nieudzielenia pracownikowi innego dnia wolnego od pracy w zamian za wykonywanie pracy w niedzielę lub święto nastąpiło przekroczenie norm czasu pracy (dobowej lub średniotygodniowej). Wobec braku stosowanych rozwiązań zrodziła się wątpliwość, ile dodatków do wynagrodzenia należy wypłacić pracownikowi w razie wystąpienia powyżej opisanej okoliczności.
Opinie na ten temat są podzielone, przy czym w wielu z nich skłaniano się ku temu, że w określonych przypadkach pracownikowi będą się należały dwa odrębne dodatki do wynagrodzenia (m.in. takie stanowisko zajęła Komisja Prawna Głównego Inspektora Pracy).
Powyższą kwestią zajmowali się także sędziowie SN, którzy podejmując w dniu 15.02.2006 r. uchwałę w tej sprawie, wyrazili odmienny pogląd aniżeli Komisja Prawna GIP.
W razie nieudzielenia przez pracodawcę w okresie rozliczeniowym innego dnia wolnego od pracy w zamian za dozwoloną pracę świadczoną w niedzielę lub święto, pracownikowi przysługuje za każdą godzinę takiej pracy tylko jeden dodatek przewidziany w art. 15111 § 2 in fine lub § 3 k.p. (uchwała SN z dn. 15.02.2006 r., sygn. akt II PZP 11/05).
Oznacza to zatem, w opinii SN, że pracownikowi przysługuje zawsze jeden dodatek do wynagrodzenia w wysokości 100% nawet wówczas, gdy nieudzielenie dnia wolnego od pracy (w niedzielę lub święto) spowodowało przekroczenie dobowej lub średniotygodniowej normy czasu pracy.
Szczególne uprawnienia pracownika wykonującego pracę w niedziele
W art. 15112 k.p. określono uprawnienia osób, które – ze względu na specyfikę zatrudnienia – wykonują pracę w niedzielę na stałe, a nie jedynie w wyjątkowych okolicznościach.
Pracownik świadczący pracę w niedziele powinien korzystać co najmniej raz na 4 tygodnie z niedzieli wolnej od pracy.
Zasady wyrażonej w art.15112 k.p. nie stosuje się do pracowników zatrudnionych w systemie tzw. pracy weekendowej (przewidującego pracę wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta). Pracownicy, o których mowa, mogą pracować we wszystkie niedziele, bez konieczności zapewniania im co czwartej wolnej niedzieli.
Maciej Ofierski