Do MPiPS została skierowana interpelacja nr 26214 w sprawie nieprawidłowości i niekonsekwencji w wykluczających się wzajemnie orzeczeniach lekarzy orzeczników ZUS oraz długotrwałości postępowań dotyczących przyznania uprawnień rentowych.

Zgłaszający ją poseł Zbigniew Matuszczak podkreślił, że przewlekłość postępowań w sprawach uprawnień rentowych jest szczególnie dotkliwa dla osób, które przez uprzednie lata korzystały z renty inwalidzkiej lub socjalnej i decyzją ZUS zostały nagle i bez istotnych przyczyn pozbawione nierzadko jedynego źródła utrzymania, a jednocześnie na skutek choroby i niedoboru miejsc pracy w zakładach pracy chronionej są faktycznie pozbawione możliwości podjęcia jakiejkolwiek pracy zarobkowej.

Rażącym przykładem takiej praktyki jest sprawa o sygn. SOC-2097124 z dnia 17.04.2013 r. W 2005 r. decyzją komisji ZUS w Lublinie przyznano rentę socjalną w pełni głuchej (18-letniej) osobie. Przez ponad osiem lat co najmniej czterech lekarzy orzeczników systematycznie i zgodnie potwierdzało podstawę i potrzebę otrzymywania przez zainteresowanego renty socjalnej. Dnia 04.04.2013 r. w opisanej sprawie lubelska komisja ZUS orzekła, że zainteresowany ˝nie jest całkowicie niezdolny do pracy˝, wobec czego został on pozbawiony świadczenia rentowego. Należy dodać, że stan zdrowia zainteresowanego nie uległ poprawie, lecz pogorszeniu i nadal jest on nie tylko całkowicie pozbawiony słuchu, ale cierpi także na astmę. W tej sytuacji podjęcie negatywnej decyzji przez ZUS jest nie tylko nieuzasadnione, ale także kompletnie sprzeczne z dotychczasowymi decyzjami podejmowanymi w tej sprawie zarówno przez lekarzy orzeczników, jak i urzędników ZUS.

Poszkodowany pismem do sądu z dnia 01.04.2014 r. w oparciu o załączoną opinię psychologiczną i dwie opinie psychiatryczne zwracał uwagę sądu, a tym samym władz ZUS, jak niespójne i dowolne orzecznictwo w ciągu tylko ośmiu lat może zniszczyć również zdrowie psychiczne człowiekowi.

Tego typu działania organu państwowego, jakim jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych, powodują uzasadnioną utratę zaufania obywateli zarówno do tej instytucji, jak i całego państwa. Wprawdzie poszkodowany odwołał się od niekorzystnej decyzji, ale od przeszło roku bezskutecznie oczekuje na wyznaczenie terminu rozprawy przez sąd pracy i ubezpieczeń społecznych. Przypadki takie nie są odosobnione, zaś długotrwały okres oczekiwania na wyznaczenie terminu rozpoznania sprawy pogarsza i tak trudną sytuację życiową tych osób i stanowi w ich odczuciu naruszenie konstytucyjnego prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki.

Sytuacje, gdy państwowe organy po wielu latach podważają niezwykle ważne decyzje innych organów, znacząco pogarszają i tak wyjątkowo trudną sytuację osób korzystających ze świadczeń o charakterze specjalnym. Osoby chore i z różnych przyczyn długotrwale niezdolne do pracy mają prawo oczekiwać jasnych, prostych i niezmiennych reguł i kryteriów oceny ich sytuacji życiowej.

W związku z powyższym poseł zwrócił się z następującymi pytaniami:

1. Czy Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej dostrzega sygnalizowany problem?
2. Jakie działania zamierza podjąć ministerstwo w celu zapewnienia skrócenia czasu postępowań w tego rodzaju sprawach?
3. Czy i jakie działania systemowe zamierza podjąć ministerstwo w celu wyeliminowania takich i podobnych sytuacji?
4. Czy i jakie świadczenia osłonowe przewiduje ministerstwo dla osób, które z dnia na dzień tracą jedyne świadczenia socjalne, a tym samym stają się osobami pozbawionymi jakiejkolwiek pomocy ze strony państwa?

Odpowiedzi udzielł mu Marek Bucior – podsekretarz stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, który zauważył, że postępowanie w sprawach świadczeń realizowanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych prowadzone jest na zasadach i w trybie określonym obowiązującymi przepisami prawa. Zgodnie z ustawą z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz. U. z 2013 r. Nr 982, z późn. zm.) oraz ustawą z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2013 r. Nr 1440, z późn. zm.) do potrzeb wydania decyzji w sprawie renty z tytułu niezdolności do pracy albo renty socjalnej lekarz orzecznik i komisja lekarska Zakładu Ubezpieczeń Społecznych dokonuje ustalenia niezdolności do pracy, jej stopnia, przewidywanego okresu trwania oraz związku z określonymi okolicznościami. Niezdolna do pracy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Całkowicie niezdolna do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy. Częściowo niezdolna do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji. Zatem do ustalenia niezdolności do pracy nie wystarczy samo rozpoznanie schorzeń, ale konieczne jest określenie faktycznej utraty sprawności w wyniku choroby, a także zachowanych możliwości pracy zarobkowej. W związku z tym każdy badany jest oceniany indywidualnie, a obok oceny stopnia naruszenia organizmu konieczne jest uwzględnienie innych czynników: wykształcenia, posiadanych kwalifikacji, charakteru dotychczas wykonywanej pracy. W postępowaniu orzeczniczym lekarz orzecznik i komisja lekarska ZUS korzystają z dokumentacji zgromadzonej przez lekarzy leczących oraz badań wykonanych do celów diagnostyczno-leczniczych. Niezdolność do pracy orzeka się na okres nie dłuższy niż 5 lat, jednak może być ona orzeczona na okres dłuższy, w tym również na trwałe, jeżeli według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem tego okresu. Orzeczenie wydawane jest na podstawie analizy dokumentacji medycznej i zawodowej oraz po przeprowadzeniu bezpośredniego badania stanu zdrowia osoby, w stosunku do której ma być ono wydane. Orzeczenie lekarza orzecznika lub orzeczenie komisji lekarskiej stanowi podstawę do wydania decyzji w sprawie uprawnień do świadczenia z tytułu niezdolności do pracy.

Należy zaznaczyć, że stosownie do art. 107 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych prawo do świadczeń uzależnionych od niezdolności do pracy oraz wysokość tych świadczeń ulega zmianie, jeżeli w wyniku badania lekarskiego przeprowadzonego na wniosek lub z urzędu ustalono zmianę stopnia niezdolności do pracy, brak tej niezdolności lub jej ponowne powstanie.

Jak podkreśla prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, zarówno obowiązujące przepisy, jak i wewnętrzne regulacje oraz rozwiązania przyjęte w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych dają gwarancję właściwego nadzoru nad działalnością lekarzy orzeczników i komisji lekarskich ZUS związaną z orzekaniem do potrzeb ustalania uprawnień do świadczeń. Orzeczenia lekarzy orzeczników i komisji lekarskich podlegają kontroli w ramach nadzoru, jaki prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych sprawuje nad wykonywaniem orzecznictwa lekarskiego. Nadzór zwierzchni obejmuje m.in. kontrolę prawidłowości i jednolitości stosowania zasad orzecznictwa o niezdolności do pracy przez lekarzy orzeczników i komisje lekarskie ZUS. Bezpośredni nadzór nad działalnością lekarzy orzeczników w oddziałach wykonywany jest za pośrednictwem głównego lekarza orzecznika, który dokonuje kontroli orzeczeń lekarzy orzeczników pod względem merytorycznym i formalnym. Jeżeli główny lekarz orzecznik nie zgadza się z takim orzeczeniem, zgłasza zarzut wadliwości. Osoba ubiegająca się o świadczenie może również wnieść sprzeciw od orzeczenia lekarza orzecznika. W takich przypadkach sprawa zostaje przekazana do rozpatrzenia przez komisję lekarską i orzeczenie tej komisji stanowi podstawę do wydania decyzji w sprawie świadczeń z ubezpieczeń społecznych. W świetle powyższego istnieje dodatkowa kontrola orzeczeń lekarzy orzeczników przez komisje lekarskie.

Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych poinformował, że w przedstawionej przez pana posła indywidualnej sprawie dotyczącej renty socjalnej zostało przeprowadzone postępowanie wyjaśniające we wskazanym trybie nadzoru nad wykonywaniem orzecznictwa lekarskiego. Ustalono, że akta sprawy pozostają w dyspozycji Sądu Okręgowego w Lublinie, który rozpatruje odwołanie zainteresowanego od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych odmawiającej prawa do renty socjalnej. W związku z powyższym prawidłowość ustaleń orzeczniczych zawartych w orzeczeniach lekarza orzecznika i komisji lekarskiej wydanych w sprawie podlega kontroli sądu w ramach postępowania odwoławczego. Z informacji pozyskanych z sądu wynika, że na 28 maja 2014 r. był wyznaczony termin badania zainteresowanego przez lekarzy biegłych sądowych. Rozstrzygnięcia sądu są wiążące dla Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i nie podlegają kontroli w trybie postępowania administracyjnego.

Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych zapewnił, że ZUS dokłada wszelkich starań, aby postępowanie związane z ustalaniem uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych i innych świadczeń wypłacanych przez ZUS prowadzone było sprawnie. Czas rozpatrywania wniosku o świadczenia z tytułu niezdolności do pracy jest uzależniony od czasu trwania postępowania orzeczniczego. W trakcie tego postępowania konieczne jest pozyskiwanie dokumentacji z przebiegu leczenia prowadzonej przez podmioty udzielające świadczeń zdrowotnych. Osoby ubiegające się o te świadczenia kierowane są czasami na badania dodatkowe lub badania przez lekarzy konsultantów specjalistów z określonej dziedziny medycyny lub psychologów. Wdrażane są zmiany w organizacji pracy, których celem jest skrócenie czasu oczekiwania osób ubezpieczonych na badanie i wydanie orzeczenia: wprowadzono różne formy zapraszania na badanie przez lekarza orzecznika (np. informowanie telefonicznie o terminie badania), usprawniono pozyskiwanie konsultacji specjalistycznych i badań dodatkowych (w umowach zawieranych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych z podmiotami wykonującymi te usługi określane są krótkie terminy ich realizacji) oraz dokumentacji medycznej z placówek ochrony zdrowia (dokumentacja niezbędna do wydania orzeczenia jest pozyskiwana przez pracowników ZUS z tych placówek bez pośrednictwa poczty), delegowane są obowiązki pomiędzy lekarzami orzekającymi. Jak informuje prezes ZUS, w roku 2013 ponad 96% wniosków o wydanie orzeczenia przez lekarza orzecznika zostało rozpatrzonych w terminie do 45 dni (okres ten uwzględnia również 14-dniowy termin oczekiwania na wniesienie ewentualnego sprzeciwu od orzeczenia lekarza orzecznika przez osobę, w odniesieniu do której zostało wydane orzeczenie).

Prezes ZUS nadmienia, że terminowość rozpatrywania wniosków o wydanie orzeczenia przez lekarza orzecznika i komisję lekarską jest na bieżąco monitorowana we wszystkich oddziałach. W przypadku wydłużenia terminów rozpatrywania wniosków o świadczenia uzależnione od orzeczeń lekarzy orzeczników lub komisji lekarskich, w oddziałach w których występują takie problemy, podejmowane są działania organizacyjne mające na celu wyeliminowanie nieprawidłowości w tym zakresie.

Odniesienie się do indywidualnych skarg dotyczących zagadnień wskazanych w wystąpieniu pana posła dotyczących „(…) przewlekłości postępowań w sprawach uprawnień rentowych dla osób niepełnosprawnych” wymaga podania danych identyfikacyjnych osób, których informacja ta dotyczy. Umożliwi to podjęcie kontroli postępowań związanych z wydaniem tym osobom orzeczeń w sprawach świadczeń z tytułu niezdolności do pracy – we wskazanych trybie nadzoru.

Jednocześnie przedstawiciel MPiPS poinformował, że udzielenie pomocy osobom i rodzinom doświadczającym trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości, należy do zadań pomocy społecznej. Osoby takie powinny zwracać się do właściwego terytorialnie ośrodka pomocy społecznej, który rozpatrzy sprawę w oparciu o przedstawione dokumenty oraz wywiad środowiskowy, bez czego nie jest możliwe wydanie stosownych decyzji administracyjnych. Reguluje to art. 106 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U 2013. 182, z późn. zm.). Następnie ośrodek pomocy społecznej podejmuje działania mające na celu zabezpieczenie przed ryzykiem życia poniżej minimum egzystencji. Działanie takie wynika z art. 9 ww. ustawy o pomocy społecznej. Również dlatego obowiązujące w pomocy społecznej kryteria dochodowe są wyższe od minimum egzystencji i są opracowywane na podstawie wyników badania progu interwencji socjalnej, który wykonuje Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Kryteria te podlegają weryfikacji co 3 lata. Jeśli w danym roku kalendarzowym kwota kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej i kwota kryterium dochodowego na osobę w rodzinie będzie równa lub niższa niż minimum egzystencji, Trójstronna Komisja do Spraw Społeczno-Gospodarczych może wystąpić do Rady Ministrów z wnioskiem o zweryfikowanie kwot kryteriów dochodowych.

Zgodnie z obowiązującymi zapisami ustawowymi, rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej (Dz. U. 2012. 823), ustalono zwiększone kryteria dochodowe: dla osoby samotnie gospodarującej – 542 zł, dla osoby w rodzinie – 456 zł. Jednocześnie podwyższono maksymalną kwotę zasiłku stałego do 529 zł, wysokość pomocy dla cudzoziemców (ze statusem uchodźcy i ochroną uzupełniającą) do 531–1260 zł, wartość dochodu miesięcznego z 1 ha przeliczeniowego do 250 zł. Rozporządzenie weszło w życie z dniem 1 października 2012 r. Ustalone i przedstawione powyżej progi dochodowe stanowią tzw. ustawową granicę biedy, która obowiązuje z mocy ustawy o pomocy społecznej. Należy podkreślić, iż każda z osób korzystających z pomocy społecznej zawsze może zwracać się do swojego ośrodka pomocy społecznej o przyznanie pomocy w drodze wyjątku, nawet gdy posiadany dochód przekracza wysokość progów dochodowych określonych w pomocy społecznej. W szczególnie uzasadnionych przypadkach możliwość taka jest przewidziana w ustawie o pomocy społecznej.

Prawo do świadczeń z pomocy społecznej przysługuje osobom i rodzinom, których posiadane dochody nie przekraczają powyższych kryteriów dochodowych przy jednoczesnym wystąpieniu co najmniej jednej z niżej wymienionych okoliczności: ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, bezrobocia, niepełnosprawności, długotrwałej lub ciężkiej choroby, przemocy w rodzinie, potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi, potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, alkoholizmu lub narkomanii, zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej, klęski żywiołowej lub ekologicznej. Zgodnie z art. 15, 16, 16a i 16b ustawy pomoc społeczna polega w szczególności na: przyznawaniu i wypłacaniu przewidzianych ustawą świadczeń, pracy socjalnej, prowadzeniu i rozwoju niezbędnej infrastruktury socjalnej, analizie i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy społecznej, realizacji zadań wynikających z rozeznanych potrzeb społecznych, rozwijaniu nowych form pomocy społecznej i samopomocy w ramach zidentyfikowanych potrzeb. Obowiązek zapewnienia realizacji zadań pomocy społecznej spoczywa na jednostkach samorządu terytorialnego oraz na organach administracji rządowej w zakresie ustalonym ustawą. W ofercie świadczeń z pomocy społecznej znajduje się, zgodnie z art. 36 ustawy o pomocy społecznej, poza świadczeniami pieniężnymi również pomoc niepieniężna (praca socjalna, poradnictwo specjalistyczne, interwencja kryzysowa, pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych czy pomoc w uzyskaniu zatrudnienia).

Szczegółowe rozstrzygnięcia w przedstawionych przypadkach (wysokość przyznanej pomocy, jej częstość, rodzaj, forma) każdorazowo wymagają, jak wyżej wspomniano, wydania decyzji administracyjnej po uprzednim przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego i zebrania w miejscu zamieszkania pełnych informacji o tym, jaka jest rzeczywista sytuacja rodziny oraz jaka jest możliwość udzielenia pomocy w konkretnym ośrodku pomocy społecznej – do zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin (art. 2 i art. 3 ustawy o pomocy społecznej).

Ponadto pomoc rodzinie może być udzielona z mocy innych przepisów, m.in. takich jak ustawa o świadczeniach rodzinnych, o dodatkach mieszkaniowych, ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Konieczne jest także podkreślenie, że bardzo ważną rolę w walce z biedą odgrywają inne podmioty lokalnej polityki społecznej, jak: lokalne samorządy, organizacje społeczne i pozarządowe, Kościół katolicki, inne kościoły, związki wyznaniowe oraz osoby fizyczne i prawne. Podmioty te, mając najbliższy kontakt ze społecznością lokalną, również mogą efektywnie udzielać pomocy przyczyniającej się do zaspokajania niezbędnych potrzeb osób i rodzin oraz zabezpieczenia życia w warunkach odpowiadających godności człowieka.

źródło: sejm.gov.pl, oprac. G. Rompel