Kształcenie, dokształcanie oraz doskonalenie zawodowe nauczycieli prowadzone jest w:

• szkołach wyższych,
• placówkach doskonalenia nauczycieli.

Wymaga podkreślenia, że zgodnie z art. 70b ust. 1 KN doskonalenie nauczycieli może odbywać się także za granicą, na podstawie umów międzynarodowych, porozumień o współpracy bezpośredniej zawieranych przez szkoły, organy prowadzące szkoły, jednostki samorządu terytorialnego, organy administracji rządowej i placówki doskonalenia, programów edukacyjnych Unii Europejskiej lub na za proszenie podmiotów zagranicznych.

W myśl art. 183 ust. 1 u.p.o. w celu doskonalenia zawodowego nauczycieli mogą być tworzone placówki doskonalenia nauczycieli.

Wymienione placówki mogą organizować doskonalenie zawodowe nauczycieli w różnych formach, w tym seminaria, konferencje, wykłady, warsztaty i szkolenia uwzględniające specyfikę nauczanych przedmiotów lub prowadzonych zajęć oraz dotyczące ogólnej wiedzy i umiejętności zawodowych nauczyciela.

Proces i organizacja kształcenia

Aktem prawnym określającym standardy kształcenia nauczycieli jest rozp. MENiS z dnia 17.01.2012 r. w sprawie standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela (Dz.U. z 2012 r. poz. 131), zwane dalej „rozporządzeniem”. Standardy, o których mowa, określone są w załączniku do rozporządzenia.

Uczelnie prowadzą kształcenie przygotowujące do zawodu nauczyciela na studiach oraz studiach podyplomowych w ramach modułów kształcenia. Kształcenie na studiach pierwszego stopnia obejmuje wyłącznie przygotowanie do wykonywania zawodu nauczyciela w przedszkolach i szkołach podstawowych, a na studiach drugiego stopnia i jednolitych studiach magisterskich – do pracy we wszystkich typach szkół i rodzajach placówek.

Przygotowanie do wykonywania zawodu nauczyciela na studiach obejmuje obowiązkowe przygotowanie w zakresie:

• merytorycznym do nauczania pierwszego przedmiotu (prowadzenia zajęć) – moduł 1;
• psychologiczno-pedagogicznym – moduł 2;
• dydaktycznym – moduł 3.

Przygotowanie do wykonywania zawodu może też zostać poszerzone i objąć elementy fakultatywne:

• przygotowanie do nauczania kolejnego przedmiotu (prowadzenia zajęć) – moduł 4;
• przygotowanie w zakresie pedagogiki specjalnej – moduł 5.

Przygotowanie do wykonywania zawodu nauczyciela na studiach podyplomowych może być z kolei prowadzone w zakresie:

• przygotowania do nauczania kolejnego przedmiotu (prowadzenia zajęć) – moduł 4;
• przygotowania w zakresie psychologiczno-pedagogicznym oraz dydaktycznym dla absolwentów studiów posiadających przygotowanie merytoryczne do nauczania przedmiotu (prowadzenia zajęć), a nieposiadających przygotowania psychologiczno-pedagogicznego i dydaktycznego – moduły 2 i 3, z tym że w przypadku absolwentów studiów pierwszego stopnia może ono obejmować wyłącznie przygotowanie do pracy w przedszkolach i szkołach podstawowych;
• pedagogiki specjalnej dla osób, które posiadają przygotowanie do wykonywania zawodu nauczyciela – moduł 5.

Tabela:   Liczba godzin przypisanych modułom kształcenia

*   w wymiarze zapewniającym merytoryczne przygotowanie do nauczania przedmiotu (prowadzenia zajęć).

Realizacja każdego z modułów ma prowadzić do uzyskania takich samych efektów kształcenia – bez względu na to czy będzie się ono odbywać na studiach, czy w ramach studiów podyplomowych. W rozporządzeniu zawarto szczegółowe wskazania dotyczące realizacji kolejnych modułów:

• realizacja modułu 2 i 3 powinna trwać łącznie nie dłużej niż 3 semestry, z tym że moduł 3 jest realizowany po module 2;
• kształcenie w zakresie modułu 4 podejmowane jest przez studentów studiów przygotowujących do wykonywania zawodu nauczyciela, którzy zamierzają uzyskać przygotowanie do nauczania więcej niż jednego przedmiotu (prowadzenia zajęć); komponenty 2 i 3 modułu 4 mogą być realizowane nie tylko po zakończeniu realizacji modułu 3, ale także w trakcie jego realizacji;
• kształcenie w zakresie modułu 5 podejmowane jest przez studentów studiów przygotowujących do wykonywania zawodu nauczyciela, którzy zamierzają uzyskać przygotowanie do nauczania danego przedmiotu (prowadzenia zajęć) w przedszkolach, szkołach i placówkach specjalnych lub integracyjnych (oddziałach specjalnych lub integracyjnych); moduł 5 może być realizowany tak po zakończeniu realizacji modułu 3, jak i w trakcie jego realizacji;
• absolwent studiów pierwszego stopnia, który posiada przygotowanie merytoryczne do nauczania przedmiotu (prowadzenia zajęć), a nie posiada przygotowania psychologiczno-pedagogicznego i dydaktycznego w toku studiów drugiego stopnia przygotowujących do wykonywania zawodu nauczyciela realizuje moduł 1, 2 i 3 w zakresie zapewniającym przygotowanie do nauczania na odpowiednich etapach edukacyjnych.

Moduły kształcenia

Moduł 1:    Przygotowanie w zakresie merytorycznym do nauczania pierwszego przedmiotu (prowadzenia zajęć)

Przygotowanie merytoryczne do wykonywania zawodu nauczyciela w przedszkolu (edukacja przedszkolna) oraz do nauczania w klasach I–III szkoły podstawowej (I etap edukacyjny) jest realizowane na studiach w zakresie pedagogiki lub innych zapewniających przygotowanie do pracy w obszarze edukacji elementarnej. Kształcenie obejmuje w tym wypadku jednoczesne przygotowanie do wykonywania zawodu nauczyciela w przedszkolu oraz do nauczania we wspomnianych klasach szkoły podstawowej.

Nabycie kompetencji w ramach modułu 1 jest wymagane, jeżeli dana osoba zamierza przystąpić do przygotowania dydaktycznego do realizacji podstawy programowej wychowania przedszkolnego i podstawy programowej kształcenia ogólnego dla I etapu edukacyjnego.

Przygotowanie merytoryczne do wykonywania zawodu nauczyciela na kolejnych etapach edukacyjnych w zakresie przedmiotu (rodzaju zajęć) jest realizowane zgodnie z opisem efektów kształcenia dla kierunku studiów właściwego dla przedmiotu (rodzaju zajęć). Przygotowanie obejmuje ponadto działy dyscypliny naukowej, do której należy przedmiot (rodzaj zajęć), w zakresie umożliwiającym przygotowanie merytoryczne do realizacji wymagań określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego (dla danego przedmiotu) lub w podstawie programowej kształcenia w danym zawodzie.

Moduł 2:    Przygotowanie w zakresie psychologiczno-pedagogicznym

Ogólne przygotowanie psychologiczno-pedagogiczne obejmuje opanowanie podstawowej wiedzy i umiejętności z zakresu psychologii i pedagogiki (w tym pedagogiki specjalnej). W ramach przygotowania ogólnego przekazywane są treści dotyczące:

• podstawowych pojęć psychologii,
• rozwoju fizycznego i psychicznego,
• teorii i struktury osobowości,
• poznania i spostrzegania społecznego,
• interpretacji zachowań ucznia i sytuacji w szkole w świetle psychologicznych koncepcji człowieka,
• wychowania w kontekście rozwoju,
• szkoły jako instytucji wychowawczej,
• zawodu nauczyciela,
• komunikacji i kultury języka,
• poznawania uczniów,
• pojęcia normy i patologii,
• profilaktyki w szkole.

Przygotowanie psychologiczno-pedagogiczne do nauczania na danym etapie edukacyjnym lub etapach edukacyjnych obejmuje szczegółowe przygotowanie w zakresie psychologii i pedagogiki do pracy z uczniami na danym etapie edukacyjnym lub etapach edukacyjnych. W ramach przygotowania poruszane są m.in. następujące zagadnienia:

• w przypadku edukacji przedszkolnej i I etapu edukacyjnego (klasy I–III szkoły podstawowej):

–    sylwetka rozwojowa dziecka w wieku poniemowlęcym, przedszkolnym i wczesnym wieku szkolnym,
–    zabawa jako podstawowa forma aktywności dziecka,
–    pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna jako subdyscypliny pedagogiki,
–    adaptacja dziecka w przedszkolu i w szkole,
–    praca opiekuńczo-wychowawcza z dziećmi w przedszkolu i w szkole,
–    dysharmonie i zaburzenia rozwojowe u dzieci,
–    dojrzałość szkolna, w tym diagnozowanie dojrzałości,
–    bezpieczeństwo dzieci w przedszkolu, szkole i poza ich terenem,
–    współpraca przedszkola i szkoły ze środowiskiem i nauczyciela z rodzicami dzieci;

• w przypadku II etapu edukacyjnego (klasy IV–VI szkoły podstawowej):

–    sylwetka rozwojowa dziecka we wczesnym i późnym wieku szkolnym,
–    formy aktywności dziecka – nauka i zabawa,
–    progi edukacyjne (np. adaptacja, motywacja, wstępna orientacja zawodowa),
–    praca opiekuńczo-wychowawcza nauczyciela na II etapie edukacyjnym,
–    dysharmonie i zaburzenia rozwojowe u dzieci,
–    bezpieczeństwo dzieci w szkole i poza szkołą,
–    współpraca szkoły ze środowiskiem i nauczyciela z rodzicami dzieci;

• w przypadku III i IV etapu edukacyjnego (gimnazjum, szkoła ponadgimnazjalna, kształcenie w zawodzie):

–    sylwetka rozwojowa ucznia w okresie adolescencji i wczesnej dorosłości,
–    formy aktywności młodzieży (np. nauka, wolontariat, zainteresowania, praca),
–    kontakty społeczne ucznia,
–    progi edukacyjne (np. zmiana szkoły, wybory edukacyjne i zawodowe),
–    poradnictwo edukacyjno-zawodowe,
–    praca opiekuńczo-wychowawcza nauczyciela na III i IV etapie edukacyjnym,
–    zaburzenia funkcjonowania w okresie dorastania,
–    bezpieczeństwo uczniów w szkole i poza jej terenem,
–    współpraca szkoły ze środowiskiem i nauczyciela z rodzicami uczniów.

Praktyka w ramach modułu 2 ma na celu ukształtowanie kompetencji opiekuńczo-wychowawczych. Kształtowanie kompetencji odbywa się poprzez:

• zapoznanie ze specyfiką placówki, w której mają miejsce praktyki – w tym z realizowanymi zadaniami, sposobem funkcjonowania i organizacją pracy,
• obserwowanie aktywności uczniów i grup uczniów, interakcji dorosły – dziecko, procesów komunikacji i procesów grupowych, a także działań podejmowanych przez opiekuna praktyk,
• współdziałanie z opiekunem praktyk w sprawowaniu opieki i podejmowaniu działań wychowawczych,
• pełnienie roli opiekuna-wychowawcy,
• analizę i interpretację zaobserwowanych albo doświadczanych sytuacji i zdarzeń pedagogicznych, w tym m.in. konsultacje z opiekunem praktyk i konfrontowanie wiedzy teoretycznej z praktyką.

Moduł 3:     Przygotowanie w zakresie dydaktycznym

Podstawy dydaktyki obejmują opanowanie podstawowej wiedzy i umiejętności z zakresu dydaktyki ogólnej (w tym także dydaktyki specjalnej). Kształcenie dotyczące podstaw obejmuje m.in. następujące treści:

• proces nauczania – uczenia się, w tym zasady dydaktyki i metody nauczania,
• organizacja i funkcjonowanie systemu oświaty,
• projektowanie działań edukacyjnych,
• diagnoza, kontrola i ocena wyników kształcenia,
• język jako narzędzie pracy nauczyciela.

Dydaktyka przedmiotu (rodzaju zajęć) to inaczej przygotowanie w zakresie dydaktyki (metody nauczania) określonego przedmiotu (rodzaju zajęć) na danym etapie edukacyjnym lub etapach edukacyjnych. Przygotowanie obejmuje różne treści w zależności od etapu:

• w przypadku edukacji przedszkolnej i I etapu edukacyjnego (klasy I–III szkoły podstawowej) obejmuje m.in.:

–    podstawę programową wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego na I etapie edukacyjnym,
–    metody, zasady i formy pracy nauczyciela z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym,
–    kształtowanie dojrzałości szkolnej,
–    dostosowywanie działań pedagogicznych do potrzeb i możliwości dziecka,
–    metodyki określonego rodzaju edukacji (w tym polonistycznej i językowej, przyrodniczej, matematycznej);

• w przypadku II etapu edukacyjnego (klasy IV–VI szkoły podstawowej) obejmuje m.in.:

–    miejsce danego przedmiotu na II etapie edukacyjnym,
–    rolę nauczyciela na II etapie edukacyjnym,
–    formalną strukturę lekcji,
–    metody i zasady nauczania,
–    odkrywanie i rozwijanie predyspozycji i uzdolnień uczniów;

• w przypadku III i IV etapu edukacyjnego (gimnazjum, szkoła ponadgimnazjalna, kształcenie w zawodzie) obejmuje m.in.:

–    miejsce danego przedmiotu na III i IV etapie edukacyjnym,
–    rolę nauczyciela na III i IV etapie edukacyjnym,
–    metody i zasady nauczania,
–    animowanie działań edukacyjnych i pracy nad rozwojem ucznia,
–    kształcenie w zawodzie (dotyczy osób przygotowujących się do nauczania przedmiotów zawodowych).

Praktyka w zakresie dydaktyki ma na celu kształtowanie kompetencji dydaktycznych przez:

• zapoznanie się ze specyfiką szkoły lub placówki, w której praktyka jest odbywana,
• obserwowanie m.in. sposobu oceniania, sposobu zadawania i kontrolowania pracy domowej, toku metodycznego lekcji,
• współdziałanie z opiekunem praktyk, m.in. w zakresie planowania i przeprowadzania lekcji, przygotowywania pomocy dydaktycznych, kontrolowania i oceniania uczniów,
• pełnienie roli nauczyciela, w szczególności dobór metod i form pracy oraz środków dydaktycznych, organizację i prowadzenie lekcji, diagnozowanie poziomu wiedzy i umiejętności uczniów, a także podejmowanie współpracy z wychowawcą, innymi nauczycielami, pedagogiem szkolnym, psychologiem szkolnym oraz innymi specjalistami pracującymi z uczniami,
• analizę i interpretację zaobserwowanych albo doświadczanych sytuacji i zdarzeń pedagogicznych, w tym konfrontowanie wiedzy teoretycznej z praktyką i konsultacje z opiekunem praktyk.

Moduł 4:     Przygotowanie do nauczania kolejnego przedmiotu (prowadzenia zajęć)

Na moduł 4 składa się przygotowanie merytoryczne, dydaktyka przedmiotu oraz praktyki. Przygotowanie merytoryczne obejmuje kształcenie w takim zakresie, jaki jest niezbędny do realizacji treści kształcenia zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego w zakresie danego przedmiotu (rodzaju zajęć) i etapu edukacyjnego lub etapów edukacyjnych albo w podstawie programowej kształcenia w zawodzie. Na dydaktykę składa się z kolei przygotowanie w zakresie dydaktyki (metodyki nauczania) określonego przedmiotu (rodzaju zajęć) na danym etapie edukacyjnym lub etapach edukacyjnych. Celem praktyki ma być natomiast gromadzenie doświadczeń związanych z pracą i konfrontowanie zdobytej wiedzy z rzeczywistością pedagogiczną.

Treści kształcenia odpowiadają w tym module treściom już wcześniej przybliżonym:

• w przypadku przygotowania merytorycznego – treści kształcenia dla modułu 1,
• w przypadku dydaktyki – treści kształcenia dla modułu 3, komponentu 2,
• w przypadku praktyki – treści kształcenia dla modułu 3, komponentu 3.

Moduł 5:     Przygotowanie w zakresie pedagogiki specjalnej

W trakcie realizacji modułu osoba przygotowująca się do wykonywania zawodu nauczyciela wybiera jedną ze wskazanych specjalności:

• edukacja i rehabilitacja osób z niepełnosprawnością intelektualną,
• tyflopedagogika,
• surdopedagogika,
• pedagogika lecznicza,
• resocjalizacja i socjoterapia.

Wśród komponentów modułu 5 wyróżniono przygotowanie psychologiczno-pedagogiczne, dydaktykę specjalną oraz praktyki.

Przygotowanie psychologiczno-pedagogiczne specjalne obejmuje opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu psychologii (w tym psychologii klinicznej, rozwojowej i psychopatologii) oraz z zakresu pedagogiki specjalnej. W ramach przygotowania uwzględnia się:

• ogólne treści kształcenia, w tym:

–    elementy psychologii klinicznej i psychopatologii,
–    podstawowe problemy pedagogiki specjalnej,
–    subdyscypliny pedagogiki specjalnej,
–    diagnostykę psychopedagogiczną,
–    zasady i metody pracy opiekuńczo-wychowawczej, rehabilitacyjnej, resocjalizacyjnej i socjoterapeutycznej;

• treści z zakresu poszczególnych, wymienionych powyżej specjalności.

Na moduł 5 składa się także przygotowanie w zakresie dydaktyki (metodyki nauczania) specjalnej. Przygotowanie to ma charakter elementarny w odniesieniu do różnych rodzajów niepełnosprawności oraz niedostosowania społecznego, jest natomiast poszerzane w przypadku wybranego rodzaju niepełnosprawności lub niedostosowania społecznego i etapu edukacyjnego lub etapów edukacyjnych (ma to związek z wybraną specjalizacją).

Ostatni z komponentów modułu 5 – praktyki – ma z kolei na celu gromadzenie przez studentów doświadczeń związanych z pracą opiekuńczo-wychowawczą, dydaktyczną i terapeutyczną z dziećmi i młodzieżą z niepełnosprawnością oraz niedostosowaniem społecznym. Zakres działań podejmowanych przez praktykantów jest w tym wypadku podobny do zakresu działań w ramach pozostałych modułów i obejmuje:

• zapoznanie się ze specyfiką szkoły lub placówki,
• obserwację m.in. aktywności uczniów, interakcji, dynamiki grupy i czynności podejmowanych przez opiekuna praktyk,
• współdziałanie z opiekunem praktyk w zakresie realizacji jego zadań,
• pełnienie roli opiekuna-wychowawcy oraz nauczyciela,
• analizę i interpretację zaobserwowanych i doświadczanych sytuacji i zdarzeń pedagogicznych.

Zasady odbywania praktyk

Na uczelnie nałożony został obowiązek opracowania zasad odbywania praktyk, przygotowania studentów (słuchaczy) do odbycia praktyk, zapewnienia możliwości ich omówienia w trakcie zajęć na uczelni, a także utrzymywania systematycznego kontaktu z przedszkolami, szkołami i placówkami, w których studenci (słuchacze) odbywają praktyki. Rozporządzenie wymaga także od uczelni, by zapewniły studentom (słuchaczom) w trakcie praktyk:

• warunki umożliwiające uzyskanie przygotowania praktycznego w zakresie realizacji zadań wychowawczych i opiekuńczych, poznanie różnych klas i zespołów uczniowskich oraz zdobycie odpowiedniego doświadczenia pedagogicznego,
• dostęp do pracowni specjalistycznych, sprzętu i pomocy dydaktycznych,
• opiekę i nadzór opiekuna praktyk,
• warunki umożliwiające samodzielne opracowanie konspektów lekcji lub scenariuszy zajęć, w oparciu o informacje i wskazówki przekazane przez opiekuna praktyk,
• warunki do prowadzenia lekcji (zajęć) z zastosowaniem technologii informacyjnej, w szczególności z wykorzystaniem treści i zasobów edukacyjnych znajdujących się na portalach internetowych.

W trakcie praktyk studentowi (słuchaczowi) należy ponadto zapewnić następujące formy aktywności:

• wizyty w przedszkolach, szkołach i placówkach,
• obserwowanie zajęć,
• asystowanie nauczycielowi prowadzącemu zajęcia,
• samodzielne prowadzenie zajęć,
• planowanie i omawianie zajęć prowadzonych przez siebie i innych.

W myśl przepisów rozporządzenia praktyki powinny odbywać się w przeważającej części równolegle z realizacją zajęć w uczelni.

Opis efektów kształcenia

W rozporządzeniu opisano ogólne i szczegółowe efekty, jakie powinny zostać osiągnięte na skutek kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela. W odniesieniu do efektów ogólnych podkreślono, że absolwent powinien m.in.:

• posiadać wiedzę psychologiczną i pedagogiczną pozwalającą na rozumienie procesów rozwoju, socjalizacji, wychowania i nauczania –uczenia się,
• posiadać wiedzę z zakresu dydaktyki i szczegółowej metodyki działalności pedagogicznej, popartą doświadczeniem w jej praktycznym wykorzystywaniu,
• posiadać umiejętności i kompetencje niezbędne do kompleksowej realizacji dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych zadań szkoły,
• umiejętnie komunikować się przy użyciu różnych technik,
• charakteryzować się wrażliwością etyczną, empatią, otwartością, refleksyjnością oraz postawami prospołecznymi i poczuciem odpowiedzialności.

W rozporządzeniu wyliczono także spodziewane, szczegółowe efekty kształcenia. Stwierdza się, że absolwent:

• powinien posiadać wiedzę m.in. na temat:

–    rozwoju człowieka w cyklu życia,
–    procesów komunikowania interpersonalnego i społecznego,
–    metodyki wykonywania zadań,
–    specyfiki funkcjonowania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym uczniów szczególnie uzdolnionych,
–    projektowania ścieżki własnego rozwoju i awansu zawodowego;

• powinien posiadać określone umiejętności, w tym potrafić:

–    dokonywać obserwacji sytuacji i zdarzeń pedagogicznych,
–    samodzielnie zdobywać wiedzę i rozwijać swoje profesjonalne umiejętności związane z działalnością pedagogiczną,
–    dobierać i wykorzystywać dostępne materiały, środki i metody pracy,
–    ocenić przydatność typowych metod, procedur i dobrych praktyk do realizacji zadań na określonych etapach edukacyjnych,
–    analizować własne działania pedagogiczne,
–    pracować w zespole;

• powinien posiadać kompetencje społeczne, tj.:

–    świadomość poziomu swojej wiedzy i umiejętności, a także świadomość potrzeby dokształcania się zawodowego i rozwoju osobistego,
–    gotowość do podejmowania indywidualnych i zespołowych działań na rzecz podnoszenia jakości pracy szkoły,
–    świadomość konieczności podejmowania zindywidualizowanych działań pedagogicznych w stosunku do uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi;

• powinien posiadać określone kompetencje w zakresie języka obcego, technologii informacyjnej, emisji głosu, a także bezpieczeństwa i higieny pracy.