Kwestie dotyczące dokonywania potrąceń z wynagrodzenia za pracę, w tym zakres ochrony tego wynagrodzenia przed potrąceniami, uregulowano w przepisach art. 87–91 k.p.
Warto podkreślić, że w odniesieniu do wysokości kwot wolnych od potrąceń wprowadzono modyfikację polegającą na możliwości podwyższenia tych kwot w ramach działań osłonowych związanych z przeciwdziałaniem rozprzestrzeniania się wirusa SARS-CoV-2. Kwestie dotyczące wspomnianego aspektu procedury potrąceń z wynagrodzenia za pracę zostały szerzej omówione w dalszej części tego punktu.
Odliczenia z wynagrodzenia za pracę
Stosownie do treści art. 87 § 1 k.p. w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 stycznia 2019 r., z wynagrodzenia za pracę odlicza się – w pierwszej kolejności:
- składki na ubezpieczenia społeczne – czyli składkę emerytalną, rentową i chorobową,
- zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych, obejmujące także składki na ubezpieczenia zdrowotne,
- wpłaty dokonywane do pracowniczego planu kapitałowego (PPK), w rozumieniu ustawy z dnia 4 października 2018 r. o pracowniczych planach kapitałowych (Dz.U. z 2020 r. poz. 1342), jeżeli pracownik nie zrezygnował z ich dokonywania.
Ponadto odliczeniu z wynagrodzenia za pracę podlegają – w pełnej wysokości – kwoty wypłacone pracownikowi w poprzednim terminie płatności za okres nieobecności w pracy, za który pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia (art. 87 § 7 k.p.). Niniejsza regulacja dotyczy pracowników otrzymujących wynagrodzenie „z góry”, którzy po odebraniu wypłaty nie zgłaszają się do pracy. W takiej sytuacji stosuje się tryb określony w art. 87 § 7 k.p., co oznacza, że pracodawca może bez zgody pracownika odliczyć z wynagrodzenia kwotę za czas niewykonywania pracy.
Pracodawca może odliczyć z wynagrodzenia pracownika przysługującego w danym miesiącu kwoty wypłacone wyłącznie w poprzednim terminie płatności. Jeżeli warunku tego nie dochowano, pracodawca nie ma prawa dokonać odliczenia, chyba że pracownik wyrazi na to zgodę.
Potrącenia z wynagrodzenia za pracę
Zakres oraz kolejność potrąceń
Po dokonaniu odliczeń, o których była mowa w dotychczasowej treści nin. punktu, można potrącić określone przepisami należności. Jak więc stanowi art. 87 § 1 k.p. z wynagrodzenia za pracę – po odliczeniu składek ubezpieczeniowych i podatkowych – potrąceniu podlegają:
- sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych przeznaczone na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych. Oznacza to zatem, że podstawą do potrącenia w tym przypadku są m.in. prawomocne orzeczenia i ugody sądowe, akty egzekucyjne zaopatrzone w klauzulę wykonalności lub decyzje administracyjne o charakterze egzekucyjnym wydane na podstawie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji,
- sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne. Sumy, o których mowa, potrąca się w trybie postępowania egzekucyjnego na podstawie wniosku komornika po przedstawieniu tytułu wykonawczego,
- zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi w celu realizacji określonych zadań wynikających ze stosunku pracy,
- kary pieniężne z tytułu odpowiedzialności porządkowej pracowników określone w art. 108 k.p.
Potrąceń z wynagrodzenia dokonuje się wyłącznie w powyższej kolejności. Zakres przedmiotowy nie podlega wykładni rozszerzającej, w związku z czym wymienione rodzaje potrąceń stanowią zamknięty katalog należności, o jakie wynagrodzenie może być pomniejszone, bez zgody pracownika.
Potrącenia z wynagrodzenia w trybie uproszczonym
Przepisy art. 88 k.p. określają zasady oraz tryb dokonywania potrą-ceń z wynagrodzenia za pracę należności na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych, z pominięciem stosowania sądowego lub administracyjnego postępowania egzekucyjnego (bezegzekucyjna, uproszczona procedura).
Regulacje zawarte w art. 88 § 1 k.p. nakładają na pracodawcę obowiązek dokonania potrąceń z wynagrodzenia za pracę – w ramach wspomnianego trybu uproszczonego – w celu zaspokojenia świadczeń alimentacyjnych.
Pracodawca – przy zachowaniu zasad określonych w art. 87 k.p. (zakres, kolejność oraz wysokość potrąceń) – dokonuje potrąceń na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych również bez postępowania egzekucyjnego (art. 88 § 1 k.p. zd. wstępne).
Warunkiem dokonania potrąceń, o których mowa, jest wniosek wierzyciela na podstawie przedłożonego przez niego tytułu wykonawczego (art. 88 § 2 k.p.).
Nie uległy natomiast zmianie okoliczności, w których uproszczony (bezegzekucyjny) tryb potrąceń nie podlega zastosowaniu – dotyczy to przypadków, gdy:
- świadczenia alimentacyjne mają być potrącane na rzecz kilku wie-rzycieli, a łączna suma, która może być potrącona, nie wystarcza na pełne pokrycie wszystkich należności alimentacyjnych,
- wynagrodzenie za pracę zostało zajęte w trybie egzekucji sądowej lub administracyjnej.
Szczegółowe zasady dokonywania potrąceń
Zgodnie z generalną zasadą wyrażoną w art. 87 § 3 k.p., potrącenia mogą być dokonywane w następujących granicach:
- w razie egzekucji świadczeń alimentacyjnych – do wysokości 3/5 wynagrodzenia,
- w przypadku egzekucji innych należności lub potrącania zaliczek pieniężnych – do wysokości 1/2 wynagrodzenia.
Podobne ograniczenia przewidziano w przypadku zbiegu potrąceń
z różnych tytułów prawnych – w konsekwencji tego:
- potrącenia obejmujące sumy egzekwowane na podstawie tytułów wykonawczych przeznaczone na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne oraz kwoty zaliczek pieniężnych udzielonych pracownikowi – nie mogą łącznie przekraczać 1/2 wynagrodzenia,
- potrącenia, o których wyżej mowa, łącznie z potrąceniami obejmującymi kwoty egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych – nie mogą w sumie przekraczać 3/5 wynagrodzenia.
Kary pieniężne podlegają potrąceniu w granicach określonych w art. 108 § 3 k.p., czyli kara pieniężna za jedno przekroczenie, jak i za każdy dzień nieusprawiedliwionej nieobecności nie może być wyższa od jednodniowego wynagrodzenia, a łącznie kary pieniężne nie mogą przewyższać 1/10 wynagrodzenia przypadającego pracownikowi do wypłaty po dokonaniu pozostałych potrąceń.
Należy zauważyć, że w przypadku potrącania sum na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych niektóre składniki płacowe podlegają egzekucji do pełnej wysokości – dotyczy to:
- nagrody z zakładowego funduszu nagród,
- dodatkowego wynagrodzenia rocznego – czyli świadczenia pieniężnego przysługującego na podstawie przepisów ustawy z dnia 12.12.1997 r. o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym dla pracowników sfery budżetowej (Dz.U. z 2018 r. poz. 1872),
- należności przysługujących pracownikom z tytułu udziału w zysku lub w nadwyżce bilansowej.
Przy potrąceniach z wynagrodzenia dokonanych w miesiącu, w którym pracownikowi są wypłacane składniki wynagrodzenia przysługujące za okresy dłuższe niż 1 miesiąc (np. różnego rodzaju dodatki przysługujące z tytułu spełnienia określonych warunków, premie należne w okresach półrocznych lub kwartalnych) – za podstawę przyjmuje się łączną kwotę wynagrodzenia uwzględniającą wspomniane składniki (art. 87 § 8 k.p.).
Zbieg potrąceń z odliczeniami
Jeżeli dochodzi do zbiegu odliczeń z wynagrodzenia i potrąceń, pierwszeństwo mają odliczenia z tytułu należności składkowych (ubezpieczeniowych i podatkowych), wpłat do PPK oraz odliczenia, o których mowa w art. 87 § 7 k.p. (czyli dotyczące kwot wypłaconych w poprzednim terminie płatności za okres nieobecności w pracy, za który pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia).
Dopiero po dokonaniu powyższych odliczeń z wynagrodzenia potrąca się sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych, zaliczki pieniężne i kary pieniężne. Ostatnie miejsce w kolejności zajmują potrącenia wymagające pisemnej zgody pracownika (art. 91 k.p.).
Potrącenia z wynagrodzenia dokonywane za zgodą pracownika
Jak już była o tym mowa, po odliczeniu należności ubezpieczeniowych i podatkowych oraz wpłat na PPK, a także kwot wypłaconych pracownikowi za czas nieobecności w pracy, za który wynagrodzenie nie przysługiwało, jak również po potrąceniach określonych w art. 87 § 1 k.p. (czyli takich, które nie wymagają zgody pracownika) – można dokonać potrąceń, przy których niezbędna jest pisemna akceptacja pracownika.
Jak wynika z treści art. 91 § 1 k.p., należności inne niż wymienione w art. 87 § 1 i 7 k.p. (czyli świadczenia alimentacyjne i niealimentacyjne, zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi i kary pieniężne oraz kwoty wypłacone pracownikowi w poprzednim terminie płatności za czas, za który nie zachował on prawa do wynagrodzenia) mogą być po-trącane z wynagrodzenia pracownika tylko za jego zgodą wyrażoną na piśmie.
W przypadku potrąceń dokonywanych za pisemną zgodą pracownika wprowadzono ograniczenia gwarantujące pracownikowi określone kwoty – pozostawione do dyspozycji po potrąceniach. Kryterium ustalenia tych limitów jest minimalne wynagrodzenie za pracę obowiązujące w danym roku kalendarzowym (art. 91 § 2 k.p.).
Aktualne kwoty graniczne, obowiązujące w 2021 r., dotyczące potrąceń, o których mowa w art. 91 § 1 k.p., podano poniżej w tabeli.
Kwoty te obliczono z uwzględnieniem podstawowych kosztów uzyskania przychodu, dla pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy. Nieuwzględniono także wpłat na PPK (wyliczenia dotyczą zatem pracowników, którzy zrezygnowali z PPK).
Ponadto wspomniane limity zróżnicowano w zależności od tego, czy pracownik złożył formularz PIT-2, czy też nie (w tym przypadku chodzi o kwotę zmniejszającą podatek).
Należy jednocześnie podkreślić, że obliczenia nie odnoszą się do pracowników do 26 roku życia, czyli tych, którzy zostali objęci tzw. „zerowym PIT-em”. W odniesieniu do wskazanych osób kwoty wolne od potrąceń będą oczywiście odpowiednio wyższe.
| Wyszczególnienie |
| Lp. |
Rodzaj należności
podlegającej potrąceniu |
Kwota wynagrodzenia wolna od potrąceń |
| 1 |
Należności
na rzecz pracodawcy |
Minimalne wynagrodzenie za pracę, po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych. W 2021 r. kwota wynagrodzenia wolna od potrąceń wynosi 2017,67 zł lub 2061,67 zł (w przypadku złożenia PIT-2) |
| 2 |
Należności inne
niż określone w Lp. 1 |
80% kwoty określonej w Lp. 1. W 2021 r. kwota wynagro-dzenia wolna od potrąceń wynosi 1614,14 zł lub 1649,34 zł (w przypadku złożenia PIT-2) |
Kwoty wynagrodzenia wolne od potrąceń dokonywanych bez zgody pracownika
Przepisy k.p. zawierają regulacje pełniące funkcję ochronną w odnie-sieniu do wynagrodzenia w przypadku potrąceń dokonywanych bez zgody pracownika. Niezależnie od limitów wprowadzonych z mocy art. 87 § 3 i 4 k.p., w art. 871 k.p. określono kwoty wolne od potrąceń obligatoryjnych.
Poniżej w tabeli wymieniono te kwoty w wysokościach obowiązujących w 2021 r. Obliczając wspomniane limity, przyjęto pod-stawowe koszty uzyskania przychodu. Różnice w wysokości podanych kwot wynikają z faktu złożenia bądź niezłożenia formularza PIT-2 (kwota zmniejszająca podatek).
Wyliczenia odnoszą się do pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy, którzy zrezygnowali z wnoszenia wpłat na PPK. Ponadto obliczenia dotyczą pracowników powyżej 26 roku życia, a zatem niekorzystających z tzw. „zerowego PIT-u” (dla osób do 26 roku życia kwoty wolne od potrąceń będą wyższe).
| Wyszczególnienie |
| Lp. |
Rodzaj potrącanej należności |
Kwota wynagrodzenia wolna od potrąceń |
| 1 |
Suma egzekwowana
na mocy tytułów wykonaw-czych na pokrycie należno-ści innych niż świadczenia alimentacyjne |
Minimalne wynagrodzenie za pracę przysługujące pracownikowi zatrudnionemu w pełnym wymiarze czasu pracy, po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych. W 2021 r. kwota wolna od potrąceń wynosi 2017,67 zł lub 2061,67 zł (w przypadku złoże-nia PIT-2) |
| 2 |
Zaliczki pieniężne
udzielone pracownikowi |
75% wynagrodzenia, o którym mowa w Lp. 1.
W 2021 r. kwota wolna od potrąceń wynosi 1513,25 zł lub 1546,25 zł (w przypadku złożenia PIT-2) |
| 3 |
Kary pieniężne przewidzia-ne w art. 108 k.p. |
90% wynagrodzenia, o którym mowa w Lp. 1.
W 2021 r. kwota wolna od potrąceń wynosi 1815,90 zł lub 1855,50 zł (w przypadku złożenia PIT-2) |
Kwoty, które zamieszczono w powyższej tabeli należy – w stosunku do pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu – proporcjonalnie zmniejszyć (art. 871 § 2 k.p.).
W odniesieniu do potrącania sum egzekwowanych na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych nie przewidziano limitów kwot wynagrodzenia, do których można dokonać potrąceń. Oznacza to, że w przypadku świadczeń alimentacyjnych dopuszczalne jest potrącenie do 3/5 wynagrodzenia, niezależnie od tego, jaka kwota pozostała po tej czynności.
Szczególne rozwiązania dotyczące kwot wolnych od potrąceń przewidziane w przepisach określających działania osłonowe w związku ze stanem epidemii
Niezależnie od omówionych uprzednio regulacji kodeksowych, ustawodawca przewidział szczególne rozwiązania prawne w odniesieniu do wysokości kwot wolnych od potrąceń z wynagrodzenia za pracę, ustanowione w związku ze stanem epidemii wywołanym zachorowaniami spowodowanymi wirusem SARS-CoV-2. Wspomnianymi przepisami o wyjątkowym charakterze są zapisy zawarte w ustawie z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (Dz.U. z 2020 r. poz. 875, z późn. zm.). Powołana ustawa zakłada podwyższenie kwot określonych w art. 871 § 1 k.p., czyli kwot minimalnego wynagrodzenia za pracę, 75% oraz 90% tego wynagrodzenia, jeżeli zaistniały okoliczności wskazane w tej ustawie.
Zgodnie z art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 14 maja 2020 r., jeżeli z powodu podjętych na terytorium RP działań służących zapobieganiu zarażeniem wirusem SARS-CoV-2 pracownikowi zostało obniżone wynagrodzenie lub członek rodziny pracownika utracił źródło dochodu, kwoty określone w art. 871 § 1 k.p. ulegają zwiększeniu o 25% na każdego nieosiągającego dochodu członka rodziny, którego pracownik ten ma na utrzymaniu.
W art. 52 ust. 2 cyt. ustawy zdefiniowano pojęcie „członek rodziny”, które zostało użyte w przytoczonym wyżej przepisie. Oznacza to, że przez członka rodziny rozumie się odpowiednio małżonka albo rodzica wspólnego dziecka oraz dziecko w wieku do 25. roku życia, a także dziecko, które ukończyło 25. rok życia legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności, jeżeli w związku z tą niepełnosprawnością przysługuje świadczenie pielęgnacyjne lub specjalny zasiłek opiekuńczy, o którym mowa w ustawie z dnia 28.11.2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2020 r. poz. 111), albo zasiłek dla opiekuna, o którym mowa w ustawie z dnia 04.04.2014 r. o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów (Dz.U. z 2020 r. poz. 1297).
Z kolei w art. 52 ust. 3 ustawy z dnia 14 maja 2020 r. odniesiono się do wyrażenia „dziecko”, występującego w art. 52 ust. 2 cytowanego aktu prawnego.
Przez dziecko rozumie się zatem dziecko własne pracownika, dziecko współmałżonka, a także dziecko rodzica wspólnego dziecka. Do członków rodziny nie zalicza się natomiast dziecka pozostającego pod opieką opiekuna prawnego, dziecka pozostającego w związku małżeńskim, jak również dziecka posiadającego własne dziecko.
Odesłanie do k.p.c. i przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji
W art. 90 k.p. zawarto odesłanie do odrębnych regulacji w sprawach dotyczących potrąceń z wynagrodzenia, które nie zostały uregulowane w art. 87–88 k.p. W takich przypadkach stosuje się odpowiednio przepisy:
Odpowiedzialność wykroczeniowa przewidziana w przypadku dokonywania bezpodstawnych potrąceń z wynagrodzenia za pracę
Dokonywanie bezpodstawnych potrąceń z wynagrodzenia za pracę stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracowniczym i jest objęte odpowiedzialnością kodeksową.
Stosownie do obecnie obowiązującego brzmienia art. 282 § 1 pkt 1 k.p. kto, wbrew obowiązkowi dokonuje bezpodstawnych potrąceń z wynagrodzenia za pracę – podlega karze grzywny. Grzywna może być wymierzona w kwocie nie niższej niż 1000 zł i nie wyższej niż 30 000 zł.
Odpowiedzialność wykroczeniowa, o której mowa w art. 282 § 1 pkt 1 k.p., ciąży na pracodawcy lub osobie działającej w jego imieniu.
Maciej Ofierski
