Uprawnienia wynikające z ustawy związkowej oraz przepisów wykonawczych

Regulacje ustawy o związkach zawodowych i przepisy rozporządzeń gwarantują działaczom związkowym szereg uprawnień, w tym w szczególności prawo do zwolnienia od pracy lub urlopu bezpłatnego na czas pełnienia funkcji związkowej. Ponadto w wymienionych aktach prawnych zawarto istotne postanowienia w zakresie gwarancji stabilności zatrudnienia osób pełniących funkcje związkowe.

Zwolnienie od pracy na czas pełnienia funkcji związkowej oraz wynagrodzenie za czas tego zwolnienia

Zgodnie z art. 25 ust. 5 cyt. ustawy pracownik ma prawo do zwolnienia od pracy zawodowej z zachowaniem prawa do wynagrodzenia na czas niezbędny do wykonania doraźnej czynności wynikającej z jego funkcji związkowej poza zakładem pracy, jeżeli czynność ta nie może być wykonana w czasie wolnym od pracy

Również inna niż pracownik osoba wykonująca pracę zarobkową ma prawo do zwolnienia od pracy zawodowej na czas niezbędny do wykonania doraźnej czynności wynikającej z jej funkcji związkowej poza zakładem pracy, jeżeli czynność ta nie może być wykonana w czasie wolnym od pracy. Osoba ta zachowuje prawo do wynagrodzenia, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Umowa zawarta między pracodawcą a inną niż pracownik osobą wykonującą pracę zarobkową, w której określono termin wykonania pracy, nie ulega przedłużeniu o czas ww. zwolnienia od pracy.

W układzie zbiorowym pracy można określić limity czasu zwolnień od pracy zawodowej na czas niezbędny do wykonania doraźnej czynności wynikającej z funkcji związkowej osób wykonujących pracę zarobkową.

Odrębne uprawnienie, przysługujące osobom wykonującym pracę zarobkową i pełniącym funkcje w zarządzie zakładowej organizacji związkowej, przewiduje art. 31 ust. 1 cyt. ustawy. Zgodnie z nim osoby te mają prawo do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie tej organizacji.

Ze zwolnienia od pracy udzielanego na podstawie cyt. regulacji skorzystać może jedna lub kilka osób w zależności od liczby członków związku zawodowego zatrudnionych przez pracodawcę.

Osobie wykonującej pracę zarobkową w okresie powyższego zwolnienia od pracy przysługują:

• uprawnienia lub świadczenia osoby wykonującej pracę zarobkową;
• prawo do wynagrodzenia lub świadczenia pieniężnego, o ile zarząd zakładowej organizacji związkowej wystąpił z takim wnioskiem.

Szczegółowe zasady postępowania w tym zakresie określa rozp. RM z dn. 27.11.2018 r. w sprawie trybu udzielenia i korzystania ze zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej przysługującego osobie wykonującej pracę zarobkową, sposobu ustalenia wysokości wynagrodzenia albo świadczenia pieniężnego przysługującego osobie w okresie zwolnienia od pracy oraz wynikających z tego tytułu uprawnień i świadczeń (Dz.U. z 2018 r. poz. 2323). Jak stanowi § 1 ust. 1 cyt. rozp., pracodawca zwalnia osobę wykonującą pracę zarobkową z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej na podstawie wniosku zarządu tej organizacji, w którym zostanie wykazane, że zachodzą okoliczności uzasadniające udzielenie zwolnienia, o którym mowa w art. 31 ust. 1 cyt. ustawy. Prawidłowo sporządzony wniosek musi zawierać:

• imię i nazwisko osoby wykonującej pracę zarobkową, której ma być udzielone zwolnienie od pracy;
• wskazanie okoliczności uzasadniających udzielenie zwolnienia;
• wskazanie, czy zwolnienie ma być udzielone z zachowaniem prawa do wynagrodzenia albo świadczenia pieniężnego, czy też bezpłatnie;
• określenie wymiaru i okresu zwolnienia.

Urlop bezpłatny na czas pełnienia funkcji związkowej

Zgodnie z art. 25 ust. 1 cyt. ustawy pracownikowi powołanemu do pełnienia z wyboru funkcji związkowej poza zakładem pracy, jeżeli z wyboru wynika obowiązek wykonywania tej funkcji w charakterze pracownika, przysługuje – na wniosek organizacji związkowej – prawo do urlopu bezpłatnego.

W okresie ww. urlopu bezpłatnego pracownik zachowuje prawo do umundurowania oraz do korzystania z lokalu mieszkalnego lub innego pomieszczenia mieszkalnego, zajmowanego przed urlopem bezpłatnym, jeżeli pracodawca jest uprawniony do określania warunków zajmowania przez pracowników takiego lokalu lub pomieszczenia.

Pracownikowi, który po upływie urlopu bezpłatnego lub wygaśnięciu mandatu do pełnienia z wyboru funkcji związkowej, stawi się do pracy w terminie przewidzianym w art. 74 k.p. (czyli w ciągu 7 dni od dnia rozwiązania stosunku pracy z wyboru), okres urlopu bezpłatnego wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze.

Szczegółowe zasady postępowania w tym zakresie określa rozp. RM z dn. 03.12.2018 r. w sprawie trybu udzielania urlopu bezpłatnego pracownikowi powołanemu do pełnienia z wyboru funkcji związkowej poza zakładem pracy oraz sposobu postępowania w przypadku wygaśnięcia mandatu do pełnienia z wyboru funkcji związkowej przez pracownika korzystającego z urlopu bezpłatnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 2358).

Szczególna ochrona trwałości stosunku pracy

Pracownicy pełniący funkcje związkowe objęci są szczególną ochroną trwałości stosunku pracy, co oznacza, że pracodawca ma ograniczone możliwości zmiany ich warunków pracy i płacy. Zgodnie bowiem z postanowieniami art. 32 ust. 1 cyt. ustawy pracodawca – bez zgody zarządu zakładowej organizacji związkowej – nie może:

• wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku prawnego ze wskazanym uchwałą zarządu jego członkiem lub z inną osobą wykonującą pracę zarobkową będącą członkiem danej zakładowej organizacji związkowej, upoważnioną do reprezentowania tej organizacji wobec pracodawcy albo organu lub osoby dokonującej za pracodawcę czynności w sprawach z zakresu prawa pracy,
• zmienić jednostronnie warunków pracy lub wynagrodzenia na niekorzyść osoby wykonującej pracę zarobkową, o której mowa w pkt 1

–   z wyjątkiem przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a także jeżeli dopuszczają to przepisy odrębne.

Przez odrębne przepisy należy w tym przypadku rozumieć:

• 41¹ k.p. dotyczący ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy;
• 241¹³ § 2 k.p. dotyczący wprowadzania przepisów układu zbiorowego pracy mniej korzystnych dla pracowników,
• 5 ust. 5 pkt 3 i 4 ustawy z dn. 13.03.2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (t. jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 19

Wzmożona ochrona trwałości stosunku pracy przysługuje przez okres określony uchwałą zarządu, a po jego upływie – dodatkowo przez czas odpowiadający połowie okresu określonego uchwałą, nie dłużej jednak niż rok po jego upływie.

Sposób ustalenia liczby działaczy objętych ochroną zależy od tego, czy zakładowa organizacja związkowa spełnia wymóg reprezentatywności, o którym mowa w art. 25³ ust. 1 lub 2 cyt. ustawy. W przypadku reprezentatywnej organizacji związkowej przepisy przewidują dwojaki sposób ustalania liczby działaczy korzystających z ochrony. Zarząd takiej organizacji może wskazać pracodawcy osoby podlegające ochronie w liczbie nie większej niż liczba osób stanowiących kadrę kierowniczą u pracodawcy albo w liczbie ustalonej zgodnie z art. 32 ust. 4 cyt. ustawy.

Z kolei zarząd zakładowej organizacji związkowej, która nie posiada statusu organizacji reprezentatywnej, ma prawo wskazać – w drodze uchwały – tylko jedną osobę wykonującą pracę zarobkową, która objęta będzie szczególną ochroną trwałości stosunku pracy.

Wymaga podkreślenia, że zgodnie z art. 32 ust. 9 cyt. ustawy wzmożoną ochroną trwałości stosunku pracy objęte są osoby wykonujące pracę zarobkową i pełniące z wyboru funkcję związkową poza zakładową organizacją związkową, korzystające u pracodawcy z urlopu bezpłatnego lub ze zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy. Ochrona przysługuje w okresie tego urlopu lub zwolnienia oraz przez rok po upływie tego okresu. Zgodę na wypowiedzenie lub rozwiązanie stosunku prawnego, a także na jednostronną zmianę warunków pracy lub wynagrodzenia na niekorzyść osoby wykonującej pracę zarobkową, wyraża właściwy statutowo organ organizacji związkowej, w której dana osoba pełni albo pełniła tę funkcję.

Ponadto ochrona stosunku pracy przysługuje nie więcej niż trzem osobom wykonującym pracę zarobkową wskazanym uchwałą komitetu założycielskiego – przez okres 6 miesięcy od dnia utworzenia komitetu założycielskiego zakładowej organizacji związkowej.

Jeśli natomiast właściwy organ nie wskaże pracowników objętych ochroną, w okresie do dokonania wskazania ochrona przysługuje odpowiednio przewodniczącemu zakładowej organizacji związkowej lub przewodniczącemu komitetu założycielskiego.

Uprawnienia wynikające z Karty Nauczyciela

Regulacje zawarte w KN obejmują również nauczycieli urlopowanych na podstawie przepisów ustawy o związkach zawodowych na czas pracy w tych związkach. Zgodnie z art. 91a ust. 3 KN wskazani nauczyciele mają prawo do:

• awansu na poszczególne stopnie awansu zawodowego (art. 9a–9i KN),
• wynagrodzenia ustalanego na zasadach określonych dla nauczycieli (art. 30 i 31 KN),
• wypłaty dodatku za wysługę lat (art. 33 KN),
• wypłaty nagród za osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze ze specjalnego funduszu (art. 49 KN),
• otrzymania medalu KEN (art. 51 KN),
• urlopu dla poratowania zdrowia (art. 73 KN),
• zaopatrzenia emerytalnego wraz z rodziną określonego w ustawie o emeryturach i rentach z FUS ze szczególnym uwzględnieniem postanowień KN w tym zakresie oraz okresów wymaganych do przejścia na emeryturę (art. 86–88 KN),
• dodatku do emerytury z tytułu tajnego nauczania (art. 90 KN).