Zakład pracy chronionej

Umożliwienie realizacji prawa osób niepełnosprawnych do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym wymaga stworzenia dogodnych warunków rehabilitacji zawodowej tych osób. W tym zakresie szczególną rolę odgrywają zakłady pracy chronionej (zwane dalej „ZPChr”) będące podmiotami zapewniającymi warunki pracy chronionej.

Poniżej przedstawiono najważniejsze regulacje prawne dotyczące funkcjonowania ZPChr, określone w rozdziale 6 ustawy z dnia 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2021 r. poz. 573), zwanej w dalszej części tekstu „ustawą o rehabilitacji zawodowej”.

Status pracodawcy prowadzącego ZPChr

Zgodnie z treścią art. 28 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej – pracodawca prowadzący działalność gospodarczą przez okres 12 miesięcy, zatrudniający nie mniej niż 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy i osiągający wskaźniki zatrudnienia, o których mowa poniżej w pkt 1, przez okres co najmniej 6 miesięcy, uzyskuje status pracodawcy prowadzącego ZPChr, jeżeli:

1) wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi:

a) co najmniej 50%, a w tym co najmniej 20% ogółu zatrudnionych stanowią osoby zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, albo
b) co najmniej 30% niewidomych lub psychicznie chorych, bądź upośledzonych umysłowo zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności;

2) obiekty i pomieszczenia użytkowane przez zakład pracy:

a) odpowiadają przepisom i zasadom bhp,
b) uwzględniają potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie przy-stosowania stanowisk pracy, pomieszczeń higienicznosanitarnych i ciągów komunikacyjnych oraz spełniają wymagania dostępności do nich,

3) jest zapewniona doraźna i specjalistyczna opieka medyczna oraz poradnictwo i usługi rehabilitacyjne;

4) wystąpi z wnioskiem o przyznanie statusu pracodawcy prowadzącego ZPChr.

Do pracowników, o których mowa powyżej w pkt 1, zalicza się także osoby niepełnosprawne wykonujące pracę nakładczą, jeżeli ich wynagrodzenie ustalono co najmniej w wysokości:

najniższego wynagrodzenia – w stosunku do wykonawców, dla których praca nakładcza stanowi jedyne źródło utrzymania,
połowy najniższego wynagrodzenia – w stosunku do pozostałych wykonawców.

Wymiar czasu pracy wykonawców, o których mowa, oblicza się jako iloraz wysokości ustalonego wynagrodzenia i najniższego wynagrodzenia, z tym że maksymalny wymiar czasu pracy ustalony w tym trybie nie może przekraczać jednego etatu.

Przy ustalaniu liczby pracowników dla celów przewidzianych w art. 28 ustawy o rehabilitacji zawodowej stosuje się odpowiednio art. 21 ust. 5 tej ustawy. Oznacza to, że do liczby pracowników nie wlicza się – jeżeli nie są to osoby niepełnosprawne – osób, które zostały wymienione w pkt 6 nin. rozdz. na str. 1.

Okoliczności, o których mowa powyżej w pkt 2, stwierdza na wniosek pracodawcy PIP, z wyjątkiem okoliczności wskazanych w pkt 2 lit. b w stosunku do osób zatrudnionych w dozorze i ochronie mienia.

Spółdzielnia socjalna, powstała w wyniku przekształcenia spółdzielni inwalidów lub spółdzielni niewidomych mającej status pracodawcy pro-wadzącego ZPChr, uzyskuje status pracodawcy prowadzącego ZPChr, jeżeli wystąpi z wnioskiem o nadanie takiego statusu w terminie 3 miesięcy od daty wpisu tej spółdzielni do KRS.

Decyzja w sprawie przyznania statusu ZPChr

Decyzję w sprawie przyznania statusu ZPChr potwierdzającą spełnienie uprzednio wymienionych warunków, określonych w art. 28 ustawy o rehabilitacji zawodowej, wydaje wojewoda.

Wojewoda może, w drodze decyzji, zwolnić na czas określony (nie dłużej jednak niż na 6 miesięcy) prowadzącego ZPChr od warunku zatrudniania co najmniej 50% niepełnosprawnych, w tym 20% ogółu zatrudnionych stanowią osoby zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, jeżeli:

zatrudnia co najmniej 60% osób niepełnosprawnych oraz
właściwy PUP nie może skierować wymaganej liczby osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, posiadających odpowiednie kwalifikacje zawodowe bądź nadających się do przekwalifikowania.

Również w drodze decyzji wojewoda może zwolnić z obowiązku prowadzenia działalności gospodarczej przez okres 12 miesięcy poprzedzających złożenie wniosku o przyznanie statusu ZPChr lub z obowiązku utrzymywania wskaźników zatrudnienia osób niepełnosprawnych, o których mowa w art. 28 ust. 1 pkt 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej, w okresie 6 miesięcy poprzedzających dzień złożenia wniosku o przyznanie statusu ZPChr pracodawcę, który:

przejął wraz ze wszystkimi pracownikami ZPChr w upadłości lub w likwidacji albo zagrożony likwidacją bądź upadłością, z wyłączeniem przejęcia dokonanego na podstawie przepisów k.s.h. lub ustawy z dnia 16.09.1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz.U. z 2021 r. poz. 648),
przejął pracowników ZPChr w związku z podziałem lub nabyciem tego zakładu bądź jego części albo w wyniku zmiany formy organizacyjno-prawnej ZPChr prowadzonego przez osobę fizyczną,
przejął w drodze darowizny od osoby należącej w stosunku do niego do I grupy podatkowej w rozumieniu przepisów o podatku od spadków i darowizn ZPChr prowadzony przez jedną lub więcej osób fizycznych.

Zgodnie z art. 30 ust. 2b ustawy o rehabilitacji zawodowej – wojewoda może wydać powyższą decyzję, jeżeli pracodawca:

utrzyma w zatrudnieniu przejętych pracowników niepełnosprawnych ZPChr w okresie roku od dnia wydania decyzji, z tym że przepisu tego nie stosuje się, jeśli umowy o pracę przejętych pracowników niepełnosprawnych uległy rozwiązaniu w przypadkach, o których mowa w art. 26b ust. 4 pkt 1–6 ustawy o rehabilitacji zawodowej, a także w przypadku wygaśnięcia umowy o pracę lub zmniejszenia wymiaru czasu pracy pracownika na jego wniosek, oraz
spełnia pozostałe warunki określone w art. 28 ustawy o rehabilitacji zawodowej, w dniu wystąpienia z wnioskiem o przyznanie statusu ZPChr lub udokumentowania przejęcia zakładu.

Zwolnienia z podatków oraz opłat przysługujące prowadzącemu ZPChr

Stosownie do brzmienia art. 31 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej prowadzący ZPChr spełniający warunek osiągania wskaźnika zatrudniania osób niepełnosprawnych w wysokości co najmniej 30% niewidomych lub psychicznie chorych, albo upośledzonych umysłowo zaliczonych do znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności – w stosunku do tego zakładu – jest zwolniony z:

1) podatków, z tym że z podatków od nieruchomości, rolnego i leśnego – na zasadach określonych w przepisach odrębnych, natomiast z podatku od czynności cywilnoprawnych – jeżeli czynność przez niego dokonana pozostaje w bezpośrednim związku z prowadzeniem zakładu,

2) opłat, z wyjątkiem opłaty skarbowej i opłat o charakterze sankcyjnym. Katalog opłat sankcyjnych zawarto w rozp. MF z dnia 07.07.2004 r. w sprawie wykazu opłat o charakterze sankcyjnym (Dz.U. Nr 161, poz. 1682, z późn. zm.).

Zwolnienie, o którym mowa w pkt 1, nie dotyczy podatku od gier, podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowego, cła, podatków dochodowych, podatku od środków transportowych.

Prowadzący ZPChr, osiągający co najmniej 30-procentowy wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych niewidomych lub psychicznie chorych albo upośledzonych umysłowo zaliczonych do znacznego bądź umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, przekazuje środki uzyskane z tytułu zwolnień przewidzianych w art. 31 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej na:

PFRON – w wysokości 10%,
zakładowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych – w wysokości 90%.

Zakładowy fundusz rehabilitacjiosób niepełnosprawnych (ZFRON)

Zgodnie z treścią art. 33 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej prowadzący ZPChr tworzy zakładowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych, zwany dalej „ZFRON”.

ZFRON tworzy się w szczególności:

ze środków uzyskanych ze zwolnień z podatków i opłat, o których mowa w art. 31 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej, przekazywanych na ZFRON w wysokości 90% na podstawie art. 31 ust. 3 pkt 1 lit. b cyt. ustawy,
z części zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych, zgodnie z odrębnymi przepisami, z tym że za dzień uzyskania tych środków, uznaje się dzień wypłaty wynagrodzeń,
z wpływów pochodzących z zapisów i darowizn,
z odsetek od środków zgromadzonych na rachunku ZFRON,
ze środków pochodzących ze zbycia środków trwałych zakupionych w ramach ZFRON, w części niezamortyzowanej.

Pracodawca prowadzący ZPChr jest obowiązany do:

prowadzenia ewidencji środków ZFRON,
prowadzenia rachunku bankowego środków ZFRON,
wydatkowania środków tego funduszu wyłącznie z rachunku bankowego środków ZFRON, z tym że środki funduszu mogą być wypłacane z rachunku bankowego środków ZFRON do kasy funduszu w celu ich wypłaty osobom niepełnosprawnym oraz osobom uprawnionym do pomocy indywidualnej ze środków ZFRON,
przekazywania środków ZFRON na rachunek tego funduszu – w terminie 7 dni od dnia, w którym środki te uzyskano,
przeznaczania co najmniej 15% środków ZFRON na indywidualne programy rehabilitacji,
przeznaczania co najmniej 10% środków ZFRON na pomoc indywidualną dla niepełnosprawnych pracowników i byłych niepracujących niepełnosprawnych pracowników tego zakładu.

Środki ZFRON są przeznaczane na finansowanie rehabilitacji zawodowej, społecznej i leczniczej, w tym na indywidualne programy rehabilitacji osób niepełnosprawnych opracowane przez powołane przez pracodawców komisje rehabilitacyjne oraz ubezpieczenie osób niepełnosprawnych, zgodnie z zakładowym regulaminem wykorzystania tych środków (art. 33 ust. 4 cyt. ustawy).

Prowadzący ZPChr może udzielać, ze środków ZFRON, pomocy niepracującym osobom niepełnosprawnym byłym pracownikom tego zakładu, na cele związane z rehabilitacją leczniczą i społeczną (art. 33 ust. 10 ustawy o rehabilitacji zawodowej). Środki ZFRON przeznaczone na wydatki, o których mowa w art. 33 ust. 4 i 10 cyt. ustawy, nieobejmują podatków od towarów i usług.

W razie niezgodnego z art. 33 ust. 4 cyt. ustawy przeznaczenia środków ZFRON, pracodawca jest obowiązany do dokonania:

zwrotu 100% kwoty tych środków na ZFRON oraz
wpłaty w wysokości 30% tych środków na ZFRON w terminie do 20. dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym nastąpiło ujawnienie niezgodnego z cyt. ustawą przeznaczenia środków ZFRON, a także niedotrzymanie terminu przekazania środków ZFRON na rachunek tego funduszu, wynoszącego 7 dni od dnia, w którym środki te otrzymano; wpłata, o której mowa, nie obciąża ZFRON.

W przypadku likwidacji, upadłości albo wykreślenia z ewidencji działalności gospodarczej prowadzonego przez pracodawcę ZPChr lub utraty statusu ZPChr niewykorzystane wg stanu na dzień likwidacji, upadłości bądź utraty statusu ZPCHr środki ZFRON – podlegają niezwłocznie wpłacie do PFRON (art. 33 ust. 7 ustawy o rehabilitacji zawodowej). Przepisy art. 33 ust. 7 cyt. ustawy nie mają zastosowania, jeżeli likwidacja zakładu następuje w związku z przejęciem zakładu przez inny ZPChr lub w wyniku połączenia z takim zakładem, a niewykorzystane środki ZFRON podlegają przekazaniu w okresie do 3 miesięcy na ZFRON zakładu przejmującego likwidowany ZPChr.

Wpłacie na PFRON podlega także kwota odpowiadająca kwocie wydatkowanej ze środków ZFRON na nabycie, wytworzenie lub ulepszenie środków trwałych w związku z modernizacją zakładu, utworzeniem bądź przystosowaniem stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych, budową albo rozbudową bazy rehabilitacyjnej, wypoczynkowej i socjalnej oraz na zakup środków transportu – w części, która nie została pokryta odpisami amortyzacyjnymi, ustalonymi przy zastosowaniu stawek amortyzacyjnych wynikających z Wykazu rocznych stawek amortyzacyjnych na dzień zaistnienia okoliczności, o których mowa w art. 33 ust. 7 ustawy o rehabilitacji zawodowej.

W sytuacji utraty statusu ZPChr i osiągania stanu zatrudnienia ogółem w wysokości co najmniej 15. pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy oraz wskaźnika zatrudniania osób niepełnosprawnych w wysokości co najmniej 25%, pracodawca zachowuje ZFRON i niewykorzystane środki tego funduszu. Do pracodawcy, o którym mowa powyżej, stosuje się przepisy art. 33 ustawy o rehabilitacji zawodowej.

Szczegółowe zasady dysponowania środkami funduszu określono w rozp. MPiPS z dnia 19.12.2007 r. w sprawie zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2015 r. poz. 1023, ze zm.). Rodzaje wydatków, jakie mogą zostać sfinansowane z ZFRON, wskazano w § 2 ust. 1 wymienionego rozp. Oznacza to, że środki funduszu przeznacza się m.in. na następujące rodzaje wydatków:

wyposażenie stanowiska pracy oraz przystosowanie jego otoczenia do potrzeb osób niepełnosprawnych, w szczególności na:
zakup, modernizację, remont maszyn i urządzeń,
finansowanie robót budowlanych w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego, dotyczących obiektów budowlanych ujętych w ewidencji bilansowej zakładu pracy chronionej, proporcjonalnie do przewidywanej liczby stanowisk pracy osób niepełnosprawnych w tym obiekcie, pod warunkiem utrzymania w nim przewidywanego poziomu zatrudnienia osób niepełnosprawnych przez okres co najmniej 3 lat od dnia odbioru obiektu budowlanego,
wyposażenie i dostosowanie pomieszczeń zakładu pracy chronionej;
finansowanie części kosztów wprowadzenia nowoczesnych technologii i prototypowych wzorów oraz programów organizacyjnych proporcjonalnie do liczby zatrudnionych osób niepełnosprawnych w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy;
tworzenie, modernizację, remont, rozbudowę i utrzymanie bazy rehabilitacyjnej, socjalnej i wypoczynkowej, w szczególności przychodni, gabinetów fizjoterapii, internatów, hoteli i stołówek;
podstawową i specjalistyczną opiekę medyczną oraz poradnictwo i usługi rehabilitacyjne;
dodatkowe wynagrodzenie pracowników za znajomość i posługiwanie się językiem migowym oraz wynagrodzenie lektorów dla pracowników niewidomych;
szkolenia i przekwalifikowanie w celu nabycia lub podnoszenia kwalifikacji zawodowych;
dowożenie do pracy i z pracy osób niepełnosprawnych;
zakup samochodów wyłącznie do przewozu osób niepełnosprawnych, w szczególności mających trudności w korzystaniu z publicznych środków transportu;
organizację turnusów rehabilitacyjnych i usprawniających;
działalność sportową, rekreacyjną i turystyczną;
pomoc indywidualną dla osób niepełnosprawnych;
indywidualne programy rehabilitacji mające na celu zmniejszenie ograniczeń zawodowych;
wspólne zadania pracodawców prowadzących zakłady z zakresu rehabilitacji zawodowej, społecznej i leczniczej osób niepełnosprawnych, na których realizację pracodawcy mogą przeznaczyć do 10% środków funduszu rehabilitacji, w szczególności na tworzenie i modernizację infrastruktury rehabilitacyjno-socjalnej, przedsięwzięcia inwestycyjne oraz badania i analizy rynku pracy osób niepełnosprawnych.

Warunkiem wykorzystania funduszu jest dokonywanie wydatków z tego funduszu w sposób celowy i oszczędny, z uwzględnieniem optymalnego doboru metod i środków realizacji w stosunku do zakładanych efektów (§ 4a cyt. rozp.).

Zgodnie z § 5 ust. 1 cyt. rozp. pracodawca ustala zakładowy regulamin wykorzystania środków ZFRON w uzgodnieniu z:

osobami, zapewniającymi doraźną i specjalistyczną opiekę medyczną, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne na rzecz niepełnosprawnych pracowników tego zakładu,
działającymi w zakładzie związkami zawodowymi lub, w przypadku ich braku, przedstawicielami wybranymi przez niepełnosprawnych pracowników.

Uzgodnień dokonuje się w ustalonym przez strony terminie, nie później jednak niż w ciągu 30 dni od dnia przedłożenia przez pracodawcę regulaminu do uzgodnienia. W razie braku uzgodnienia po upływie wymienionego terminu, regulamin ustala sam pracodawca.

Regulamin – niezwłocznie po jego ustaleniu – podaje się do wiadomości pracowników zakładu przez jego ogłoszenie w miejscu ogólnie dostępnym.

Warunkiem wykorzystania środków ZFRON na indywidualne programy rehabilitacji jest opracowanie programu rehabilitacji. Programy te opracowywane są przez komisje rehabilitacyjne, powoływane przez pracodawcę. Komisję tworzą osoby wskazane w § 6 ust. 3 i 5 cyt. rozp. Program rehabilitacji opracowywany jest z udziałem pracownika niepełnosprawnego, którego ten program dotyczy. Komisja rehabilitacyjna dokonuje oceny efektów realizacji programu rehabilitacji i, jeżeli zachodzi potrzeba, modyfikuje ten program oraz określa możliwości i formy dalszej rehabilitacji po zakończeniu jego realizacji.

Z kolei pomoc ze środków ZFRON dla niepracujących byłych pracowników zakładu może być udzielona na finansowanie rehabilitacji społecznej i leczniczej – w wysokości i na warunkach analogicznych jak dla pracowników pozostających w zatrudnieniu.

Należy pamiętać, że wydatki, które mogą być sfinansowane z ZFRON stanowią – w określonych warunkach pomoc de minimis, co oznacza konieczność przestrzegania procedur uznawania pomocy jako mającej charakter pomocy de minimis. W myśl § 10 cyt. rozp. pomoc de minimis nie może być udzielona, jeżeli przedsiębiorca otrzymał pomoc inną niż de minimis w odniesieniu do tych samych kosztów kwalifikujących się do objęcia pomocą lub tego samego projektu inwestycyjnego, a łączna kwota pomocy spowodowałaby przekroczenie dopuszczalnej intensywności pomocy określonej w przepisach mających zastosowanie przy udzielaniu pomocy publicznej innej niż de minimis.

Warunkiem uznania pomocy jako de minimis jest uzyskanie zaświadczenia wydanego przedsiębiorcy przez organ podatkowy, podmiot uprawniony do pobierania opłat na podstawie odrębnych przepisów lub inny podmiot udzielający pomocy. W celu uzyskania wspomnianego zaświadczenia przedsiębiorca przedstawia informację o dokonaniu wydatku ze środków ZFRON w ciągu 30 dni od dnia jego dokonania. Należy jednocześnie podkreślić, że nie uznaje się za dokonanie ze środków ZFRON wydatku, który został sfinansowany ze środków innych niż zgromadzone na rachunku tego funduszu prowadzonym przez pracodawcę prowadzącego ZPChr, a następnie zrefundowany ze środków funduszu rehabilitacji.

Występując o wydanie zaświadczenia, przedsiębiorca przedstawia:

uzyskane zaświadczenia o pomocy de minimis otrzymanej w okresie obejmującym bieżący rok kalendarzowy oraz dwa poprzedzające go lata kalendarzowe albo oświadczenie o wielkości pomocy de minimis otrzymanej w tym okresie, bądź oświadczenie o nieskorzystaniu z pomocy de minimis w tym okresie,
informacje o każdej pomocy innej niż de minimis, jaką otrzymał w odniesieniu do tych samych kosztów kwalifikujących się oraz na dany projekt inwestycyjny, z którym związana jest pomoc de minimis.

Jak stanowi § 11 cyt. rozp., koszty rat leasingowych związane z nabyciem środków trwałych w drodze leasingu mogą być finansowane tylko w przypadku, gdy umowa leasingu skutkuje przeniesieniem własności na pracodawcę.

Wydatki ze środków funduszu rehabilitacji stanowiące pomoc de minimis mogą być ponoszone do dnia 30 czerwca 2024 r.

Maciej Ofierski