Najważniejsze akty prawne systemu ubezpieczeń

Podstawowym źródłem prawa w zakresie ubezpieczeń społecznych jest ustawa z dnia 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t. jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, z późn. zm.) – zwana w dalszej części opracowania „s.u.s.”. W unormowaniach s.u.s. uregulowano m.in. następujące zagadnienia systemowe:

• tytuły powodujące powstanie obowiązku ubezpieczenia oraz osoby podlegające ubezpieczeniom społecznym,
• podleganie ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, wypadkowemu i chorobowemu (obowiązkowo lub dobrowolnie),
• ustalanie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne,
• obliczanie wysokości poszczególnych składek ubezpieczeniowych,
• prowadzenie kont ubezpieczonych oraz płatników składek,
• prowadzenie ewidencji ubezpieczeniowej oraz sporządzanie dokumentów ubezpieczeniowych,
• zasady, tryb i terminy:

– dokonywania zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych,

– rozliczania składek na ubezpieczenia społeczne oraz otrzymywanych świadczeń,

– opłacania składek na ubezpieczenia społeczne,

• zasady działania państwowych instytucji ubezpieczeń społecznych (np. ZUS),
• tryb sprawowania kontroli nad wykonywaniem zadań z zakresu ubezpieczeń przez uczestników systemu.

Przepisy s.u.s. to nie jedyny zbiór regulacji prawnych w obszarze ubezpieczeń społecznych. W tym zakresie przedmiotowym obowiązują również inne akty prawne rangi ustawowej oraz przepisy wykonawcze (rozporządzenia). Pozostałe najważniejsze ustawy z zakresu ubezpieczeń społecznych zostały wymienione w poniższej tabeli.
 

Nazwa ustawy	Podstawowy zakres regulacji
ustawa z dn. 27.08.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t. jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z późn. zm.)	– zasady powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego (dobrowolnego i obowiązkowego), – ustalanie wysokości składki zdrowotnej, – udzielanie oraz zakres świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych, – funkcjonowanie NFZ, nadzór i kontrola nad finansowaniem i realizacją świadczeń
ustawa z dn. 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t. jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322)	– rodzaje świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych oraz warunki nabywania prawa do świadczeń, – zasady i tryb przyznawania świadczeń, ustalania ich wysokości oraz zasady ich wypłaty, – zasady różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków, – finansowanie prewencji wypadkowej
ustawa z dn. 30.10.2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz.U. Nr 199, poz. 1674, z późn. zm.)
ustawa z dn. 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t. jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227, z późn. zm.)	– warunki oraz zasady nabywania prawa do: emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy, renty rodzinnej, dodatku pielęgnacyjnego i zasiłku pogrzebowego, – zasady ustalania wysokości świadczeń (w tym okresy uznawane za składkowe i nieskładkowe), – zasady wypłaty świadczeń (w tym waloryzacja), – postępowanie w razie wypadku w drodze do/z pracy
ustawa z dn. 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t. jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512, z późn. zm.)	– uprawnieni do otrzymywania świadczeń z tytułu choroby lub macierzyństwa, okresy zasiłkowe, – rodzaje świadczeń i zasiłków, – wysokość i zasady pobierania zasiłków i świadczeń, – dokumentowanie prawa do zasiłków
ustawa z dn. 28.11.2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t. jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992, z późn. zm.)	– warunki nabywania prawa do świadczeń rodzinnych, – zasady ustalania, przyznawania i wypłacania świadczeń rodzinnych (zasiłku rodzinnego, dodatków, świadczeń: z tyt. urodzenia dziecka oraz pielęgnacyjnych)
ustawa z dn. 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (t. jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291, z późn. zm.)	– zasady obejmowania ubezpieczeniami osób prowadzących działalność rolniczą, – podstawa wymiaru oraz wysokość składek rolników, – zbieg tytułów do ubezpieczeń (rolniczych oraz określonych w s.u.s.), funkcjonowanie KRUS
ustawa z dn. 19.12.2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz. 1656)	– wykaz prac uznanych za prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, – zasady opłacania dodatkowej składki na Fundusz Emerytur Pomostowych, – obowiązek zawiadamiania ZUS o stanowiskach, na których wykonywana jest praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, – zasady prowadzenia ewidencji tego rodzaju stanowisk pracy i osób prace takie wykonujących, – warunki nabywania prawa do emerytur pomostowych – w wieku wcześniejszym niż powszechny wiek emerytalny

 

Rodzaje ubezpieczeń

System ubezpieczeniowy obejmuje kilka rodzajów ubezpieczeń. Zostały one wyszczególnione – wraz z odpowiednimi aktami prawnymi – poniżej w tabeli.

Rodzaje ubezpieczenia		Akt prawny regulujący ubezpieczenie
Ubezpieczenia społeczne		ustawa z dn. 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t. jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, z późn. zm.)
Ubezpieczenie zdrowotne		ustawa z dn. 27.08.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t. jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z późn. zm.)
Fundusze pozaubezpieczeniowe	FP	ustawa z dn. 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (t. jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415, z późn. zm.)
	FGŚP	ustawa z dn. 13.07.2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz.U. Nr 158, poz. 1121, z późn. zm.)
Fundusz Emerytur Pomostowych		ustawa z dn. 19.12.2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz. 1656)

Postanowienia zawarte w s.u.s. (art. 1) określają zamknięty katalog rodzajów ubezpieczenia – w ramach systemu ubezpieczeń społecznych – obejmujący:

• ubezpieczenie emerytalne,
• ubezpieczenia rentowe,
• ubezpieczenie chorobowe,
• ubezpieczenie wypadkowe.

Ubezpieczenia nin. mają na celu zabezpieczyć objęte nimi podmioty (ubezpieczonych) przed określonymi formami ryzyka, a mianowicie:

• ubezpieczenie emerytalne – zapewnia świadczenia pieniężne osobom, które spełniły kryteria ustalone w odrębnych przepisach, dotyczące w szczególności wieku emerytalnego i okresów zatrudnienia,
• ubezpieczenia rentowe – zapewniają świadczenia pieniężne w przypadku niezdolności do pracy spowodowanej przyczynami zdrowotnymi,
• ubezpieczenie chorobowe – chroni ubezpieczonego w razie czasowej niezdolności do pracy wskutek choroby lub macierzyństwa,
• ubezpieczenie wypadkowe – zabezpiecza przed ryzykiem związanym z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową.

Kolejnym rodzajem ubezpieczeń, które ze względu na swą specyfikę zostało wyodrębnione, jest ubezpieczenie zdrowotne.

Zasady podlegania ubezpieczeniu zdrowotnemu zostały ustalone w Dziale IV ustawy z dn. 27.08.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t. jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z późn. zm.), zwanej dalej „ustawą zdrowotną”. W ustawie tej zawarto regulacje dotyczące m.in.:

• powstania obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie zdrowotne (Dział IV, Rozdział 1, art. 65–78 ustawy zdrowotnej),
• ustalania wysokości podstawy wymiaru oraz składki na ubezpieczenie zdrowotne, a także obowiązków ubezpieczonych i płatników (Dział IV, Rozdział 2, art. 79–95 ustawy zdrowotnej).

Podstawowym celem ubezpieczenia zdrowotnego jest zapewnienie ubezpieczonemu możliwości korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, na zasadach określonych w ustawie (art. 65 ustawy zdrowotnej). Opłacanie składek z założenia gwarantuje ubezpieczonemu równy dostęp do świadczeń i wybór świadczeniodawców spośród tych, którzy zawarli umowę z Narodowym Funduszem Zdrowia (NFZ).

W przypadku niektórych osób podlegających obowiązkowi ubezpieczenia – poza opłacaniem składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne – istnieje również zobowiązanie do opłacania składek na tzw. „fundusze pozaubezpieczeniowe”, którymi są:

• Fundusz Pracy,
• Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.

Od stycznia 2010 r. istnieje także obowiązek opłacania dodatkowej składki na Fundusz Emerytur Pomostowych – za osoby pracujące w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.

Obowiązek ten spoczywa na płatnikach, odprowadzających składki za pracowników spełniających łącznie następujące warunki:

• wykonują prace wskazane w załącznikach nr 1 i 2 do ustawy z dn. 19.12.2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz. 1656) oraz
• urodzili się po dniu 31.12.1948 r.