Przepisy zawarte w rozdziale III Działu VI k.p. (art. 132 – 134) wprowadzają nieznaną dotąd w polskim prawie pracy instytucję dobowego oraz tygodniowego odpoczynku przysługującego pracownikom.

Wspomniane uregulowania to rezultat przeniesienia do k.p. niektórych postanowień wymienionej dyrektywy Nr 93/104/WE dotyczącej niektórych aspektów organizacji pracy.

Dobowy nieprzerwany odpoczynek

Generalna zasada wyrażona w art. 132 § 1 k.p. stanowi, że pracownikowi przysługuje – każdej dobie – prawo do nieprzerwanego odpoczynku w wymiarze co najmniej 11 godzin.  

Przepis art. 132 § 1 k.p. gwarantujący pracownikowi:

• pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy, oraz
• przypadków, w których zachodzi konieczność prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii. 

Należy podkreślić, że analogiczna metoda równoważenia przedłużonego czasu wykonywania pracy w ciągu doby odpowiednio długim okresem odpoczynku obowiązuje również:

• w systemie równoważnego czasu pracy przy dozorze urządzeń lub związanego z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy (art. 136 § 2 k.p.),
• w systemie równoważnego czasu pracy przewidującego przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 24 godzin (art. 137 k.p.).

Tak więc, wobec pracowników zatrudnionych w ramach wymienionych systemów organizacji czasu pracy nie stosuje się przepisów art. 132 § 1 k.p.

Tygodniowy nieprzerwany odpoczynek

Obecnie obowiązujące regulacje kodeksowe gwarantują pracownikowi prawo do nieprzerwanego tygodniowego odpoczynku.

Przytoczona zasada, ustalona w art. 133 § 1 k.p.<, oznacza że pracownik powinien korzystać w każdym okresie 7 kolejnych dni kalendarzowych, poczynając od pierwszego dnia okresu rozliczeniowego, z 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego okres gwarantowanego odpoczynku dobowego (11 kolejnych godzin).

W stosunku do niektórych pracowników, a także w razie zaistnienia szczególnych okoliczności, tygodniowy nieprzerwany odpoczynek może ulec skróceniu poniżej 35 godzin, nie może jednak być krótszy niż 24 godziny.

Powyższą regułę, będącą wyjątkiem od powszechnie obowiązującej zasady określonej w art. 133 § 1 k.p., stosuje się:

• do pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy,
• w przypadku konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,
• w razie zmiany pory wykonywania pracy przez pracownika w związku z jego przejściem na inną zmianę, zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy (dotyczy pracy zmianowej, która jest dopuszczalna w każdym systemie czasu pracy). 

W odniesieniu do pracowników zatrudnionych przy pracach dozwolonych w niedzielę (katalog tych prac określono w art. 15110 k.p.) nieprzerwany odpoczynek tygodniowy, zarówno 35-, jak i 24-godzinny, może przypadać w innym dniu niż niedziela.

Zasada wliczania do czasu pracy okresów jej niewykonywania

Okresy niewykonywania pracy wliczane do czasu pracy na podstawie przepisów k.p.

Do czasu pracy wlicza się następujące okresy niewykonywania pracy:

• okres niewykonywania pracy, jeżeli pracownik był gotów do jej świadczenia, a doznał przeszkód ze strony pracodawcy (art. 81 § 1 k.p.),
• czas niezawinionego przez pracownika przestoju (art. 81 § 2 k.p.),
• 15-minutową przerwę przysługującą pracownikowi, którego dobowy wymiar czasu pracy wynosi nie mniej niż 6 godzin (art. 134 k.p.),
• przerwy w pracy ustanowione w stosunku do pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych albo szczególnie szkodliwych dla zdrowia lub wykonujących prace monotonne bądź w ustalonym z góry tempie (art. 145 § 1 k.p.),
• dwie półgodzinne przerwy przysługujące pracownicy karmiącej dziecko piersią, a w przypadku pracownicy karmiącej więcej niż 1 dziecko – dwie przerwy po 45 minut każda. Na wniosek pracownicy przerwy, o których mowa, mogą być udzielane łącznie. Jeżeli czas pracy pracownicy wynosi co najmniej 4 godziny dziennie nie przekraczając jednocześnie 6 godzin, przysługuje jej jedna przerwa na karmienie (art. 187 k.p.),
• czas udzielany pracownicy ciężarnej w celu przeprowadzenia zaleconych przez lekarza badań związanych z ciążą, jeżeli badania te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy (art. 185 § 2 k.p.),
• okres niewykonywania pracy w związku z przeprowadzaniem okresowych i kontrolnych badań lekarskich (art. 229 § 3 k.p.),
• czas szkolenia podstawowego oraz szkoleń okresowych w zakresie bhp (art. 2373 § 3 k.p.),
• czas nauki pracownika młodocianego w wymiarze wynikającym z obowiązkowego programu zajęć szkolnych, bez względu na to, czy odbywa się ona w godzinach pracy (art. 202 § 3 k.p.),
• przerwę w pracy trwającą nieprzerwanie 30 minut udzielaną pracownikowi młodocianemu, jeżeli dobowy wymiar jego czasu pracy jest dłuższy niż 4,5 godziny (art. 202 § 31 k.p.).

Okresy niewykonywania pracy wliczane do czasu pracy na podstawie odrębnych przepisów

Do czasu pracy wlicza się ponadto:

• dodatkową przerwę wynoszącą 15 minut, która przysługuje osobie niepełnosprawnej; nin. przerwa przeznaczona jest na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek (art. 17 ustawy z dn. 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych – t. jedn. (t. jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721, z późn. zm.). Jednocześnie powyższy zapis nie narusza art. 134 k.p., który gwarantuje pracownikowi zatrudnionemu w wymiarze dobowym wynoszącym co najmniej 6 godzin prawo do przerwy w pracy trwającej minimum 15 minut, wliczanej do czasu pracy,
• co najmniej 5-minutowe przerwy w pracy przypadające po każdej godzinie pracy przy obsłudze monitora ekranowego (§ 7 pkt 2 rozp. MPiPS z dn. 01.12.1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowisku wyposażonym w monitory ekranowe – Dz.U. Nr 148, poz. 973),
• wszelkie inne przerwy podlegające wliczeniu do czasu pracy na podstawie odrębnych przepisów branżowych oraz w oparciu o unormowania zakładowego prawa pracy (u.z.p., inne porozumienie zbiorowe, regulamin pracy itp.).

Wliczanie do czasu pracy okresów wykonywania innej pracy niż podstawowa

Do czasu pracy wlicza się także okresy wykonywania innej pracy niż podstawowa (czyli taka, którą określono w umowie o pracę). Przepisy k.p. wskazują zasady uwzględniania w czasie pracy okresów świadczenia prac zastępczych, tymczasowych i doraźnych. Wynika z tego, że do czasu pracy wliczeniu podlegają:

• czas wykonywania przez pracownika innej odpowiedniej pracy powierzonej mu na okres przestoju (art. 81 § 3 k.p.),
• okres wykonywania przez pracownika innej pracy niż określona w umowie o pracę przez okres nieprzekraczający 3 miesięcy w roku kalendarzowym. Powierzenie pracownikowi pracy, o której mowa, następuje w przypadkach uzasadnionych potrzebami pracodawcy (art. 42 § 4 k.p.),
• okres pracy zastępczej, do której pracownik został przeniesiony na podstawie orzeczenia lekarskiego – w terminie i na czas określony w tym orzeczeniu – w związku ze stwierdzeniem u pracownika objawów wskazujących na powstawanie choroby zawodowej (art. 230 § 1 k.p.),
• czas świadczenia innej pracy niż dotychczasowa, do której pracownik został przeniesiony – na podstawie orzeczenia lekarskiego – z powodu niezdolności do wykonywania dotychczasowej pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej i nie został uznany za niezdolnego do pracy w rozumieniu ustawy o emeryturach i rentach z FUS (art. 231 k.p.).

Okresy niewykonywania pracy niepodlegające wliczeniu do czasu pracy

Do czasu pracy nie wlicza się następujących okresów niewykonywania pracy:

• usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy (art. 130 § 3 k.p.),
• przerwy w pracy w wymiarze nieprzekraczającym 60 minut, wprowadzonej przez pracodawcę, w celu spożycia posiłku lub załatwienia spraw osobistych (art. 141 § 1 k.p.),
• czasu dyżuru pełnionego przez pracownika poza normalnymi godzinami pracy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, jeżeli podczas dyżuru pracownik nie wykonywał pracy (art. 1515 § 2 k.p. w związku z art. 1515 § 1 k.p.),
• jednej przerwy w ciągu doby trwającej nie dłużej niż 5 godzin, stosowanej w ramach systemu przerywanego czasu pracy (art. 139 § 1 k.p.),
• przerw w wykonywaniu pracy wynikających ze zwolnień pracownika, następujących na podstawie odrębnych przepisów,
• zwolnienia od pracy, udzielonego na jego pisemny wniosek, w celu załatwienia spraw osobistych. Zwolnienie pracownik powinien odpracować, przy czym opracowanie, o którym mowa, nie może naruszać prawa pracownika do dobowego i tygodniowego odpoczynku (art. 151 § 2¹ k.p.).